Issue cover
40: Czarne ekologie

Nr 40: Czarne ekologie

Redaktorki: Mateusz Chaberski, Małgorzata Sugiera, Dorota Sosnowska

Zdjęcie węgla kamiennego energetycznego, brązowy macerał w środku to liptynit, wokół niego jest witrynit (szary) a u góry (biały) to jest fuzynit, na dole niekreślone fragmenty inertynitu (biały). Powiększenie 500x. Fot. Zbigniew Jelonek

Numer współfinansowany ze środków Uniwersytetu SWPS w Warszawie (Wydział Nauk Humanistycznych / Instytut Nauk Humanistycznych), Uniwersytetu Warszawskiego oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach programu "Rozwój czasopism naukowych" nr RCN/SP/0698/2021/12, a także Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego.

Spis treści

Wstęp

  1. Od czerni do czarnych ekologii

    Mateusz Chaberski, Małgorzata Sugiera, Od czerni do czarnych ekologii, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.3007

    Wstęp do numeru tematycznego: czarne ekologie.

    słowa kluczowe: czarne ekologie; czerń: rozpamiętywanie ciałem; naruszone ziemie

Punkt Widokowy

  1. Z mroku węgla ku urodzajnej ziemi

    Alexandra Clod, Karolina Uskakovych, Z mroku węgla ku urodzajnej ziemi, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.3008

    Esej wizualny przentujący (współ)prace Karoliny Uskakovych i Alexandry Clod.

    słowa kluczowe: ogrody społecznościowe; historie industrializacji; poprzemysłowe dziedzictwo; tożsamość i historia; porównawcze badania artystyczne

Perspektywy

  1. Od czarnego Śląska do zielonego węgla

    Marta Tomczok, Od czarnego Śląska do zielonego węgla, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.2981

    Autorka poddaje analizie kolorystykę sztuki wizualnej związanej z Górnym Śląskiem, wychodząc z założenia, że nowe spojrzenie na region węglowy, czerpiące z posthumanistyki, wymaga przewartościowania dotychczasowego rozumienia kolorystyki stosowanej przez artystów i fotografików w ich pracach. Rozpatrując zideologizowany podział na czarny, biały i zielony Śląsk, autorka przygląda się jego przedwojennym i powojennym fotografiom, a następnie malarstwu karbońskiemu Ludwika Holesza i poprzemysłowym muralom Mony Tusz. Kontekstem szkicu są doświadczenia własne autorki, urodzonej na Górnym Śląsku pod koniec XX wieku, a także doświadczenia street art w australijskich regionach górniczych.

    słowa kluczowe: Karbon, Ludwik Holesz, kolorowy węgiel, mural

  2. Kołysanka (dla) Dolores

    Ewa Wziętek, Kołysanka (dla) Dolores, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.2973

    Pogłębione przedstawienie projektu Dolores - panna na wydaniu oraz próba wpisania go w szerszy kontekst ekologiczny.

    słowa kluczowe: transformacja energetyczna; dziedzictwo poprzemysłowe; maszyny górnicze; mroczna ekologia

Zbliżenie

  1. Zbuntowana geologia. Miliard czarnych antropocenów teraz!

    Kathryn Yusoff , Zbuntowana geologia. Miliard czarnych antropocenów teraz!, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.3002

    Tłumaczenie rozdziału „Insurgent Geology. A Billion Black Anthropocenes Now!” z książki A Billion Black Anthropocenes or None. Problematyzuje on rasistowskie dyskursy i praktyki geologii jako nauki uwikłanej w atlantycki handel niewolnikami, która przekształcała Czarne ciała w rodzaj kupowanego i sprzedawanego towaru. Autorce nie chodzi jednak o przywracanie tym ciałom głosu jako liberalnym podmiotom politycznym. Przekonująco dowodzi raczej, że ścisłe, często intymne relacje Czarnych ciał i nieludzkiej materii dają szansę na praktyki oporu i buntu, alternatywne wobec modeli sprawczości politycznej, dominujących w „białej” zachodniej nowoczesności.

    słowa kluczowe: Czarny Antropocen; Biała Geologia; Czarna Geofizyka; geoestetyka; humanistyka nieludzka

  2. Nowa natura

    Anna Lowenhaupt Tsing, Nowa natura, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.2977

    Artykuł podejmuje kwestie tak zwanej nowej natury, czyli natury ukształtowanej przez ludzkie działania i ich niezaplanowane “zdziczałe” efekty. Ponieważ nowa natura nie tylko wymyka się podziałowi na udomowioną i dziką, lecz także przepada bez śladu w szczelinach między dyscyplinami naukowymi, nadal nie doczekała się należytej uwagi ze strony badaczy, nawet tych zajmujących się globalnymi i lokalnymi zjawiskami antropocenu. Przywołując owocne doświadczenia z własnych prac na granicy antropologii i sztuk wizualnych, zwłaszcza podczas kuratorowania cyfrowego projektu Feral Atlas, autorka pokazuje, jak współpraca z przedstawicielami innych dyscyplin pomaga w wypracowywaniu nowych form analizy. Następnie proponuje zaś takie cztery wytyczne, które odgrywają istotną rolę w interdyscyplinarnym podejściu do nowej natury, by kolejno je omówić na dobrze dobranych przykładach z opracowań zebranych w Feral Atlas.

    słowa kluczowe: nowa natura; antropocen; efekty zdziczenia; współpraca ponad podziałami na dyscypliny naukowe

  3. Re-Membering Bodies in Black Ecologies: Elżbieta Łapczyńska’s “Bestiariusz Nowohucki”

    Mateusz Borowski, Re-Membering Bodies in Black Ecologies, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.2993

    Artykuł stanowi analizę Bestiariusza nowohuckiego (2020) Elżbiety Łapczyńskiej, zbioru opowiadań osadzonych na początku lat pięćdziesiątych XX wieku, w okresie budowy Nowej Huty. Interpretacja została zakorzeniona w kontekście problemów podnoszonych przez współczesną humanistykę środowiskową, która kwestionuje opozycję między siłami przyrody i cywilizacji, szukając takich sposobów nawiązywania relacji z przeszłością poza mitem powrotu do czystej natury. Artykuł dowodzi, że Nowa Huta ze zbioru Łapczyńskiej to czarna ekologia, czyli – jak pisał filozof Levi R. Bryant – spekulatywna wizja relacji między bytami współtworzącymi środowisko , która decentralizuje ludzką perspektywę i pokazuje, że „społeczeństwa to również ekologie […] osadzone w szerszych ekologiach świata naturalnego”. Artykuł odwołuje się też do koncepcji „re-membering”, zaproponowanej przez Karen Barad, by literacką wizję początków Nowej Huty przedstawić jako formę nie-ludzkiej pamięci, kwestionującej linearność czasu charakterystyczna dla narracji postapokaliptycznych. Problem ten podjęty został z dwóch punktów widzenia: interpretacja Bestiariusza nowohuckiego została powiązana z dzisiejszymi problemami ekologicznymi Nowej Huty oraz z biografią autora, który dorastał w tej dzielnicy w latach osiemdziesiątych, w okresie niepokojów politycznych i przemilczanych katastrof ekologicznych.

    słowa kluczowe: fabulacja spekulatywna; re-membering; Nowa Huta; czarna ekologia; zielona humanistyka

  4. Of an Ongoing Past: Stories of and from Black City

    Małgorzata Sugiera, Of an Ongoing Past: Stories of and from Black City, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.2998

    Artykuł odpowiada na niedawne wezwanie T. J. Demosa, który w Radical Futurisms zachęcał do ujmowania w liczbie mnogiej tradycji wspólnot poddawanych opresji, co niekoniecznie sygnalizuje „ślepotę na kolor”. Nasze zadanie polega zatem na tym, by nauczyć się identyfikować nie tylko milion Czarnych Antropocenów, jak kilka lat temu postulowała Kathryn Yusoff. Musimy zacząć dostrzegać także te praktyki ekstraktywistyczne i powiązane z nimi czarne ekologie, których w większości nie uwzględniają współczesne (eko)krytyczne dyskursy, pomijając warianty zachodniej nowoczesności i ich pokłosie specyficzne dla Europy Środkowej i Wschodniej. Mając to na względzie, niniejszy artykuł skupia uwagę na wydanej niedawno trylogii młodej polskiej powieściopisarki Marty Knopik. Akcja wszystkich trzech powieści rozrywa się w Czarnym Mieście, mieście fikcyjnym, lecz odsyłającym także to aktualnej sytuacji na Górnym Śląsku, z jego długą historią wydobycia węgla i przemysłu ciężkiego. Jak proponowana tu lektura trylogii Knopik pokazuje, katastrofalne skutki kolonialnego ekstraktywizmu najlepiej widać w ujęciach lokalnych, w specyficznych splotach nadal istotnej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.

    słowa kluczowe: tradycje opresjonowanych; czarne ekologie; Czarne antropoceny; postindustrialne i deindustrializujące się regiony Europy Środkowej; trylogia o Czarnym Mieście Marty Knopik

  5. Blue and Red Make Black. Re-Membering Black Ecologies as Patchy Ecologies

    Mateusz Chaberski, Blue and Red Make Black, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.2985

    Artykuł krytycznie przygląda się dominującemu dyskursowi Czarnych ekologii (Roane and Hosbey), transdyscyplinarnego nurtu badawczego, zajmującego się skomplikowanymi historycznymi i współczesnymi związkami miedzy systemową przemocą kolonialną wobec Czarnych ciał i pogłębiającym się eko-ekokryzysem. Podczas gdy Czarne ekologie skupiają uwagę na kolonialnych projektach ekologiczno-społecznych, które dotykają jednej grupy podporządkowanych ciał, odwołując się do prac Anny Lowenhaupt Tsing, autor przekonuje, że Czarne ekologie są niejednorodne (patchy): to mozaiki niespodziewanych i często przypadkowych spotkań między różnymi, pozornie oddalonymi od siebie, zjawiskami ekologicznymi i marginalizowanymi ciałami żyjącymi w następstwie europejskiego kolonializmu. Pojęcie niejednorodnych ekologii zostaje skonkretyzowane w analizach współczesnych projektów performatywnych, które wykorzystują barwniki o kolonialnej proweniencji, przede wszystkim indygo i koszenilę, które służyły do uzyskania czerni burgundzkiej, w późnym Średniowieczu i wczesnej Nowożytności uznawanej przez europejskie klasy wyższe za najwyższej jakości czerń. Analizowane projekty performatywne stanowią przykład ucieleśnionych praktyk rozpamiętywania ciałem (re-membering, Barad), które nieustannie re-konfigurują przeszłość, wytwarzając nowe, bardziej zrównoważone wizje przyszłości. W pierwszej kolejności autor analizuje projekt Burgundian Black Collaboratory (2019) holenderskiej artystki i projektantki Claudy Jongstra, który odtwarza historyczne przepisy na czerń burgundzką jako alternatywę dla współczesnych szkodliwych ekologicznie barwników syntetycznych. Następnie autor przygląda się trwającemu projektowi Electric Dub Station (2020 – ) panamsko-holenderskiego artysty Jose Antonio Guzmana i serbskiej projektantki tkanin Any Jankovic, który wykorzystuje indygo, by pokazać ścisłe związki czerni burgundzkiej i Czarnych ciał doświadczających przemocy atlantyckiego handlu niewolnikami. Na koniec, autor analizuje instalację The System for a Stain (2016) amerykańsko-chińskiej artystki Candice Lin, który pokazuje, że czerń burgundzka splata się również z historią indygenicznych ludów Meksyku.

    słowa kluczowe: czarne ekologie; niejednorodny antropocen; niejednorodne ekologie; czerń burgundzka

  6. Realna ciemność, czarne wizje przyszłości i „etyczny mrok”. Przestrzenie, skutki i wizualizacje ekstraktywizmu głębinowego

    Maria Wodzińska, Realna ciemność, czarne wizje przyszłości i „etyczny mrok”., „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.2971

    Celem tekstu jest podjęcie tematu górnictwa głębinowego (ang. deep-sea-mining), czyli wydobycia surowców spod dna oceanicznego, jednej z najbardziej radykalnych i najmniej znanych praktyk wydobywczych stosowanych w obecnej fazie kapitalizmu, określanej często mianem ekstraktywizmu. Praktyka ta jest stosowana do wydobycia metali rzadkich i metali ziem rzadkich na dużych głębokościach, w całkowitej ciemności, co utrudnia lub wręcz uniemożliwia analizę metod wydobywczych oraz skutków ekologicznych, które górnictwo głębinowe może powodować. Brak możliwości empirycznego zbadania skali tej praktyki i jej konsekwencji uruchamia rozmaite katastroficzne wizje i sprzyja powstawaniu czarnych scenariuszy przyszłości, utrudniając jednocześnie rzeczową analizę danych. Zaangażowanie państw i koncernów w tę praktykę każe postawić pytania o etyczny wymiar podwodnego ekstraktywizmu. Dyskurs, uzasadniający konieczność podbicia nowych terenów, aby dzięki rozwojowi zielonych technologii, zapobiec katastrofie klimatycznej to „etyczny mrok”, który spowija tę praktykę.

    słowa kluczowe: ekstraktywizm; ocean; górnictwo głębinowe

Panorama

  1. Barwy zniszczonej ziemi. Wizualizacje hałd Górnośląskiego Zagłębia Węglowego w filmach okresu PRL-u jako kognitywne archiwum pamięci środowiskowej

    Paweł Tomczok, Barwy zniszczonej ziemi, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.3003

    W artykule przedstawiono badania nad wykorzystaniem przestrzeni hałd kopalnianych i hutniczych jako tła wybranych filmów z okresy PRL-u. Analizie poddano dwie pierwsze części trylogii śląskiej Kazimierza Kutza, nowelę Pies z filmu Krzyż Walecznych, a także Koniec wakacji i Zielone lata w reżyserii Stanisława Jędryki. Wybrane kadry i sceny zostały osadzone w kontekście historii przemysłu i środowiska, a także w sporach politycznych i społecznych XX wieku. Pozwoliło to rozpoznać znaczenie przedstawienia różnych barw zniszczonej ziemi dla refleksji o środowisku w krajobrazie przemysłowym. Filmy zarejestrowały wiele obiektów, zarówno hałd, jak też budynków przemysłowych, które wkrótce zostały zniszczone albo mocno zmienione. Analiza tych zdjęć pozwala na stworzenie archiwum kognitywnego, które daje szanse uchwycenie sposobów patrzenia na wielobarwne hałdy, a także bycia, w którym społeczne bezpieczeństwo łączy się z dzisiejszą świadomością skażenia tych miejsc.

    słowa kluczowe: Górny Śląsk; Kazimierz Kutz; Stanisław Jędryka; historia środowiskowa

Migawki

  1. Echa znanych historii

    Aleksandra Ross, Echa znanych historii, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.2983

    Krytyczna lektura książki “Field Guide to the Patchy Anthropocene. The New Nature,” Stanford University Press, 2024.

    słowa kluczowe: antropocen; mapa; przewodnik; zdziczenie; infrastruktura; kolonializm; łaty

  2. Co robimy w ciemności

    Tymon Adamczewski , Co robimy w ciemności, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.2990

    Tekst jest recenzją polskiego wydania książki Timothiego Mortona pt. Mroczna Ekologia. Autor po krótce przybliża w nim główne założenia propozycji intelektualnych angielskiego filozofa (tj. agrologi(sty)kę oraz problematykę ekologii „bez Natury”), sytuując je m.in. w obrębie propagowanej przez niego w innych miejscach koncepcji hiperobiektów. Recenzja streszcza Mortonowskie odczytanie rolniczych początków antropocenu oraz omawia meandryczne cechy jego tekstów, wskazując, że choć uprawiane przez niego pisarstwo jest wymagające (i nierzadko frustrujące w odbiorze), to stanowi równocześnie intrygującą, bo performatywną próbę wypracowania interdyscyplinarnego dyskursu w epoce katastrofy klimatycznej.

    słowa kluczowe: antropocen; ekokrytyka; agrologistyka; hiperobiekty; splątanie

  3. Dewzrost. Przekonać do niewyobrażalnego, czyli do przetrwania

    Michał Pałasz, Dewzrost. Przekonać do niewyobrażalnego, czyli do przetrwania, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2024, nr 40, https://doi.org/10.36854/widok/2024.40.2988

    Krytyczna lektura książki Ewy Bińczyk Uspołecznianie antropocenu. Ekowerwa i ekologizowanie ekonomii (2024).

    słowa kluczowe: dewzrost; ekonomia ekologiczna; antropocen; kryzys klimatyczny; kapitalizm