Issue cover
42: Obrazy fantastycznonaukowe: Inność

Nr 42: Obrazy fantastycznonaukowe: Inność

Redaktorzy: Łukasz Kiełpiński, Jerzy Stachowicz, Piotr Gorliński-Kucik

Dokumentacja wystawy “IAM LIVINGIN YOUR WA LLSIAMLIVING INYOURWALL S…”, artystka: Karolina Jarzębak @karolina.jarzebak, kuratorka: Wiktoria Kozioł @inosztuka, ????: Michał Maliński @mlekoyo

Numer współfinansowany ze środków Uniwersytetu SWPS w Warszawie (Wydział Nauk Humanistycznych / Instytut Nauk Humanistycznych), Uniwersytetu Warszawskiego oraz Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego.

Spis treści

Wstęp

  1. Fantastycznonaukowe obrazy: obcość i dziedzictwo SF

    Jerzy Stachowicz, Piotr Gorliński-Kucik
    Jerzy Stachowicz, Piotr Gorliński-Kucik, Fantastycznonaukowe obrazy, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/42-obrazy-fantastycznonaukowe-innosc/fantastycznonaukowe-obrazy

    Wstęp do numeru poświęconego fantastycznonaukowym obrazom.

    słowa kluczowe: science fiction; fantastyka naukowa; speculative fiction; obrazy; kolonializm

Zbliżenie

  1. Kolonialne spojrzenie i ramy fantastyki naukowej

    John Rieder
    John Rieder, Kolonialne spojrzenie i ramy fantastyki naukowej, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/42-obrazy-fantastycznonaukowe-innosc/kolonialne-spojrzenie-i-ramy-fantastyki-naukowej

    Tłumaczenie pierwszego rozdziału książki Colonialism and the Emergence of Science Fiction (2008) jednej z najważniejszych monografii poświęconych historii wątków kolonializmu i imperializmu w fantastyce. W rozdziale wstępnym autor prezentuje główne założenie książki: rozwój science fiction od końca XVIII do połowy XX wieku jest nierozerwalnie związany z ideologią kolonializmu i imperializmu, oraz kolonialnym spojrzeniem. Zrozumienie historii (i teraźniejszości) fantastyki naukowej nie jest możliwe bez przedstawienia jej uwikłania w dyskursy kolonialne/imperialne największych mocarstw europejskich. Rieder podkreśla, że science fiction nie tylko odzwierciedla kolonialną ideologię, lecz także ujawnia jej sprzeczności i napięcia. Autor proponuje ramę interpretacyjną (the frame of science fiction), w której fantastyka naukowa rozumiana jest jako produkt nowoczesnej wyobraźni imperialnej, ale również jako pole jej krytycznej analizy.

    słowa kluczowe: fantastyka naukowa; kolonializm; kolonialne spojrzenie; imperializm; science fiction

  2. „Całe zielone są ufoludki”. Wczesne wyobrażenia wizerunków pozaziemskich istot

    Agnieszka Haska
    Agnieszka Haska, „Całe zielone są ufoludki”, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/42-obrazy-fantastycznonaukowe-innosc/cale-zielone-sa-ufoludki

    Artykuł omawia ikonografię ksenologiczną w literaturze science fiction XIX i pierwszej połowy XX wieku, z uwzględnieniem filmu i dyskursów prasowych; od kosmitów jako przedstawicieli nowych form świata naturalnego (np. flora, zwierzęta, kryształy), poprzez hybrydowość postaci, bądź to z występowaniem cech zarówno humadoidalnych, jak i zwierzęcych, bądź to z ciałami podlegających modyfikacjom ewolucyjnym – aż do kolonialnego utożsamienia z ziemską obcością i grupami postrzeganymi jako „dzikie”. Analizowane są tu różne przykłady formowania się wyobrażeń o życiu poza naszą planetą i ich konteksty kulturowe – od inspiracji religijnych i naukowych, poprzez europocentryczne myślenie kolonialne, przekonania o wyższości rasowej oraz genderowej, aż do hybryd ludzi i maszyn oraz dominacji ikonograficznego typu szarych lub zielonych ludzików. Autorka wskazuje, jakim modyfikacjom i przemianom podlegały poszczególne typy wizualnych wyobrażeń i które z nich okazały się trwalsze w kulturze popularnej niż inne, występując w kulturze popularnej do dziś.

    słowa kluczowe: ikonografia ksenologiczna; literatura science-fiction XIX i XX wieku; kosmici; hybrydyczność ciała Obcego; wyobrażenia o życiu poza Ziemią

  3. “Why Use Old Code to Mirror Something New?” Retrofuturism in Queer Science Fiction Film

    Jędrzej Burszta
    Jędrzej Burszta, “Why Use Old Code to Mirror Something New?” , „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/en/archive/42-science-fiction-images-otherness/why-use-old-code-to-mirror-something-new

    Artykuł analizuje punkty styku retrofuturyzmu i teorii queer w filmach science fiction, wykorzystując jako główny przykład film Matrix Resurrections (2021). Twierdzę, że retrofuturyzm, który dotyczy przeszłych wizji przyszłości, staje się coraz bardziej powszechny w kinie SF. Chociaż często kojarzony jest z nostalgią i szerszą tendencją w kulturze późnego kapitalizmu, queerowy „impuls retrofuturyzmu” może oferować progresywne możliwości dla kina spekulatywnego. Film Matrix Resurrections w kreatywny sposób reinterpretuje retro styl oryginalnej trylogii i gatunek cyberpunk poprzez queerową wrażliwość. Film krytykuje nostalgiczne powracanie do „przyszłości-przeszłości”, przedstawiając „stary kod” jako ograniczającą pętlę, jednocześnie wykorzystując estetykę retrofuturyzmu do zgłębiania queerowych tematów i polityki. Twierdzę, że queerowy retrofuturyzm może zmienić przeznaczenie znanych motywów science fiction, aby wyobrazić sobie pełną nadziei i postępową przyszłość, pokazując, jak „stary kod” może odzwierciedlać coś nowego – queerową przyszłość wskrzeszoną z „utraconej przyszłości”.

    słowa kluczowe: kino science fiction; retrofuturyzm; teoria queer; nostalgia; cyberpunk

  4. Revisiting "The Shape of Water": Liberal Escapism and the Fantasy of Working-Class Empathy

    Jagoda Tyczyńska
    Jagoda Tyczyńska, Revisiting "The Shape of Water", „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/en/archive/42-science-fiction-images-otherness/revisiting-the-shape-of-water

    Artykuł analizuje The Shape of Water jako filmową odpowiedź na polityczną rzeczywistość pierwszej kadencji Donalda Trumpa. Szczególną uwagę poświęcono temu, jak obraz ukazuje empatię klasy pracującej wobec Innego oraz potencjalną solidarność międzyklasową. Na podstawie analizy scen i konwencji gatunkowych tekst stawia tezę, że film tworzy liberalną fantazję pojednania między klasą pracującą a Innym, przyćmiewając antagonizmy klasowe wzruszeniem. Zamiast rozwijać świadomość klasową, The Shape of Water zmienia narracyjny porządek klasycznego filmu o potworze, aby zaoferować lekcję tolerancji, która upraszcza złożoność relacji rasowych i ekonomicznych. W ten sposób film wpisuje się w hollywoodzką tradycję symbolicznego rozwiązywania konfliktów, przemawiając do liberalnych wrażliwości, lecz unikając konfrontacji z głębszymi przyczynami podziałów społecznych. Z perspektywy drugiej prezydentury Trumpa dzieło ukazuje ograniczenia symbolicznej empatii wobec trwałych nierówności społecznych.

    słowa kluczowe: klasa pracująca; fantazja; Inny; empatia; stereotypy; Trump

Panorama

  1. „Słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu”. Film „Nowy początek” w kontekście duchowości maryjnej

    Piotr Sitarski
    Piotr Sitarski, „Słońce i księżyc pod jej stopami...”, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/42-obrazy-fantastycznonaukowe-innosc/slonce-i-ksiezyc-pod-jej-stopami

    Artykuł analizuje film Nowy początek (2016, Denis Villeneuve) jako przykład „filmu paradoksalnie religijnego”, w którym religijne sensy są ukryte pod warstwą świeckiej narracji science fiction. Autor proponuje odczytanie filmu w kontekście duchowości maryjnej, interpretując postać głównej bohaterki, Louise Banks, jako figurę Matki Boskiej. Przez analogię do biblijnego Zwiastowania, film ukazuje decyzję kobiety o przyjęciu macierzyństwa mimo świadomości przyszłego cierpienia, co wpisuje się w logikę fiat Maryi i praktykę duchowości cierpienia. Interpretacja maryjna pozwala też uchwycić paradoks wiedzy o przyszłości, cierpienia i wolnego wyboru. Artykuł umiejscawia film w tradycji kina religijnego i pokazuje, że Nowy początek, choć pozornie świecki, może być odczytany jako opowieść o Objawieniu w perspektywie chrześcijańskiej ortodoksji.

    słowa kluczowe: Nowy początek; religia w fantastyce naukowej; figura Maryi; duchowość maryjna

  2. Słodki mózg. Wizualność afektu w internetowym kontencie o ADHD

    Marek Kawka
    Marek Kawka, Słodki mózg, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/42-obrazy-fantastycznonaukowe-innosc/slodki-mozg

    Artykuł, wychodzący od szerszego projektu badania zjawiska ADHD w globalnej kulturze internetowej, przedstawia i analizuje pojawiającą się często w treściach na ten temat figurę „słodkiego mózgu”. Stanowiąc metaforę wizualną zaburzenia, antropomorficzny mózg ukazuje towarzyszący diagnozie proces rozpoznawania w sobie „umózgowionego” podmiotu neurochemicznego. Jego wpisanie w język wizualnej słodkości, którego afektywne znaczenie bywało już przedmiotem zainteresowań humanistyki (m.in. Sianne Ngai), zachęca w tym wypadku do specyficznie rozumianej troski o siebie i jednocześnie paradoksalnego poczucia sprawczości wynikłej z przerzucenia odpowiedzialności na zewnętrzny obiekt – zaburzenie. Słodki mózg jest zatem nie tylko wizualną metaforą zaburzenia, ale odsłania napięcie pomiędzy sprawczością a jej brakiem, które jest charakterystyczne dla współczesnych dyskursów dotyczących umysłu i podmiotowości. Obecność tej figury w internetowym „kontencie” – jak pisze Tess McNulty, „niższej klasie” treści dostępnych w internecie, stojącej jednak w centrum nowomedialnej kultury – pokazuje szerokie implikacje popularnych koncepcji umysłu i podmiotowości (jako osadzonej w anatomii mózgu), wysnutych z XX-wiecznych nauk medycznych. ADHD-owi twórcy i ich widzowie używają tych koncepcji, łącząc je zarówno ze swoim doświadczeniem, jak i z nowymi ideami neuroróżnorodności. Artykuł oparty jest na teorii afektu zaproponowanej przez Eve Kosofsky Sedgwick za psychologiem Silvanem Tomkinsem, w której teoria i afekt są od siebie zależne – afekt jest teorią relacji podmiotu ze sobą i światem, która mediuje reakcje na bodziec, wpływając z kolei na to, jak tworzona jest teoria w rozumieniu akademickim.

    słowa kluczowe: ADHD; kultura wizualna; afekt; neuroróżnorodność; kontent; YouTube; podmiotowość; diagnoza; mózg; słodkość

  3. „Halo, Kosmos? Z tej strony Bułgaria”. Komunistyczna era kosmiczna i jej współczesne reinterpretacje artystyczne

    Angelika Niewiadomska
    Angelika Niewiadomska, „Halo, Kosmos? Z tej strony Bułgaria”, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://doi.org/10.36854/widok/2025.42.3112

    W latach 50. XX wieku w Bułgarii (wówczas w niewielkim stopniu zindustrializowanej) zaczęła się „rewolucja naukowo-techniczna”, której patronował Todor Żiwkow. Jednym z etapów wdrażania tego projektu modernizacyjnego było zaangażowanie kraju w eksplorację przestrzeni pozaziemskiej. W pierwszej części artykułu analizuję fantazje o Bułgarach jako narodzie komunistycznym, technicznym i kosmicznym, a także propagandowe obrazy wizualizujące proces wkraczania w nową erę – erę atomu, cybernetyki, inżynierii genetycznej i podboju kosmosu. Jednym z nich jest brutalistyczna bryła Domu-Pomnika Bułgarskiej Partii Komunistycznej, powszechnie kojarzona z promem kosmicznym czy latającym spodkiem. Współcześnie obiekt staje się źródłem inspiracji artystów, którym poświęcam drugą część artykułu. Omawiani twórcy tworzą dystopijne i futurystyczne wizje, konfrontując się z komunistycznym projektem technoutopii. Subwersywnie przechwytują jego obrazy, aby za pośrednictwem różnych mediów (literatury, filmu czy fotografii) stawiać pytania nie tylko o dziedzictwo przeszłości czy teraźniejszą rzeczywistość (post)transformacyjnej Bułgarii, lecz także snuć futurologiczne prognozy na temat jej przyszłości.

    słowa kluczowe: kosmos; komunizm; Bułgaria; Dom-Pomnik Bułgarskiej Partii Komunistycznej; Buzłudża; dystopia; przyszłość

Punkt widokowy

  1. Czas Przyszły Konceptualny – CPK i okolice

    Piotr Puldzian Płucienniczak, ZOE (Małgorzata Gurowska, Agata Szydłowska), Kuba Maria Mazurkiewicz, Anna Siekierska, Damien Brailly
    Piotr Puldzian Płucienniczak, ZOE (Małgorzata Gurowska, Agata Szydłowska) et al., Czas Przyszły Konceptualny – CPK i okolice, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/42-obrazy-fantastycznonaukowe-innosc/czas-przyszly-konceptualny-cpk-i-okolice

    Prezentacja artystyczno-badawczego projektu „Konceptualny czas przyszły”, który przygląda się czasowemu i przestrzennemu wymiarowi obszaru otaczającego planowany Centralny Port Komunikacyjny (CPK). Wykorzystując metody spekulatywne i krytyczne, projekt analizuje mazowiecki krajobraz w przededniu ogromnej inwestycji; bada zrealizowane i wyobrażone historie, pamięć ekologiczną oraz ruiny infrastruktury, aby zakwestionować przygodny, sporny i stale zmieniający się charakter wielkoskalowych projektów rozwojowych.

    słowa kluczowe: CPK (Centralny Port Komunikacyjny); infrastruktura; przyszłości spekulatywne; krajobraz; Polska; pamięć ekologiczna; realizm kapitalistyczny

  2. Hiperlokalne badania artystyczne: Baranów/Centralny Port Komunikacyjny

    Kuba Maria Mazurkiewicz
    Kuba Maria Mazurkiewicz, Hiperlokalne badania artystyczne: Baranów/Centralny Port Komunikacyjny, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/42-obrazy-fantastycznonaukowe-innosc/hiperlokalne-badania-artystyczne-baranowcentralny-port-komunikacyjny

    Komentarz badawczy do interdyscyplinarnego projektu artystyczno-badawczego (2021-2025) dokumentującego gminę Baranów jako miejsce przyszłej budowy Centralnego Portu Komunikacyjnego (CPK). Tekst opisuje, w jaki sposób zespół projektowy podszedł do analizy relacji między ludzkimi i nie-ludzkimi aktorami (przyrodą, infrastrukturą) w kontekście modernistycznej transformacji regionu w globalny hub transportowy. posługując się narzędziami spekulatywnymi, podejmuje refleksję nad lokalnością w obliczu hiperobiektu.

    słowa kluczowe: badania artystyczne; CPK (Centralny Port Komunikacyjny); Baranów; Aktor-sieć (ANT); infrastruktura; hiperobjekt

  3. Polski (bez)ruch – CPK i wizualność industrialnych półperyferiów

    Maciej Chojna-Olejniczak, Michał Frąckiewicz, Wojciech Idźkowski , Olga Łukaszewska
    Maciej Chojna-Olejniczak, Michał Frąckiewicz et al., Polski (bez)ruch, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/42-obrazy-fantastycznonaukowe-innosc/polski-bezruch

    Narastająca obecność wizualizacji w mediach skłania do refleksji nad ich rolą we współczesnym systemie reprezentacji. Centralny Port Komunikacyjny jest jednym ze sposobów organizowania dyskursu i pragnienia. Autorzy, przez pryzmat psychoanalizy lacanowskiej, traktują wizualizacje CPK jako przejaw fantazmatu, wskazując na ich nadprodukcję i odmienną funkcję niż w XX wieku. Megaprojekty, jak CPK, wpisują się w logikę kapitalizmu, działając jako narzędzia władzy kierujące pragnieniem. Wizualizacje redukują różnorodność świata do funkcjonalności, tworzą futurystyczną wizję technologicznej rzeczywistości, a jednocześnie wykluczają pracowników ze sfery symbolicznej. Zdehumanizowana przestrzeń przepływu zasobów ogranicza ruch a zewnętrze jawi się jako wybrakowane. Kolejne etapy megaprojektów nie stanowią osobnych całości, ale rodzaj procesu podsycającego stałe zaangażowanie.

    słowa kluczowe: visual studies; psychoanaliza; Centralny Port Komunikacyjny; wizualizacja architektury; megaprojekt

Migawki

  1. O trójnogim kocie, czyli biennale po przejściach

    Justyna Chmielewska
    Justyna Chmielewska, O trójnogim kocie, czyli biennale po przejściach, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/42-obrazy-fantastycznonaukowe-innosc/o-trojnogim-kocie-czyli-biennale-po-przejsciach

    Relacja z 18. biennale sztuki w Stambule, którego pierwsza odsłona trwa od 20 września do 23 listopada 2025 roku. Opisuję instytucjonalny i kulturowy kontekst działania biennale oraz główne założenia kuratorki, którą w tej edycji jest Christine Tohmé. Wychodząc od ustanowionych przez nią ram tematycznych, przyglądam się wybranym pracom pokazywanym podczas tegorocznych wystaw.

    słowa kluczowe: biennale sztuki; Stambuł; Christine Tohmé

  2. Co widać w oku cyklonu

    Piotr Słodkowski
    Piotr Słodkowski, Co widać w oku cyklonu, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2025, nr 42, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/42-obrazy-fantastycznonaukowe-innosc/co-widac-w-oku-cyklonu

    Recenzja wystawy W oku cyklonu. Modernizm w Ukrainie w Muzeum Sztuki w Łodzi.

    słowa kluczowe: W oku cyklonu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Ukraina, modernizm