Hiperlokalne badania artystyczne: Baranów/Centralny Port Komunikacyjny

Wprowadzenie

Koncepcja budowy centralnego lotniska w Polsce sięga lat 70. XX wieku. W dekadzie rządów Edwarda Gierka, okresie realizacji licznych inwestycji infrastrukturalnych mających na celu podniesienie standardu życia obywatelek i obywateli, zdołano sfinalizować część projektów kolejowych, drogowych czy mieszkaniowych, jednak wielu przedsięwzięć nie ukończono¹. Plan budowy lotniska pozostał w sferze idei.

W kolejnych latach idea ta była rozwijana przez pasjonatów – tłumacza Bogusława Jankowskiego i biochemika Henryka Panusza, założycieli Towarzystwa Integracji Transportu. Organizacja ta postulowała budowę centralnego lotniska i rozwijała plany modernizacji infrastruktury transportowej². Także architekt Jacek Damięcki uwzględnił centralne lotnisko jako element swojego „miasta binarnego” – koncepcji połączenia Łodzi i Warszawy³. Projekt ten pozostawał jednak niezmiennie w sferze planów, marzeń i spekulacji.

Do koncepcji powrócono w 2018 roku za sprawą rządu Zjednoczonej Prawicy, który przyjął ustawę o Centralnym Porcie Komunikacyjnym⁴. Temat zyskał szeroki rozgłos medialny, szybko stając się jednym z elementów polaryzacji społecznej. Ówczesna koalicja rządząca promowała CPK, wykorzystując projekt do potwierdzania swoich ambicji modernizacyjnych, podczas gdy opozycja kwestionowała zasadność budowy, krytykując ją za megalomanię i brak uzasadnienia ekonomicznego. Spór o CPK stał się jednym z kluczowych wątków ostatnich kampanii parlamentarnych i prezydenckich. Warto zaznaczyć, że mimo pierwotnych różnic zdań co do szczegółów, obecnie wydaje się panować polityczny konsensus co do konieczności realizacji tej inwestycji. Prace projektowe i administracyjne trwają. W publikacji Czasoprzestrzenna Podróż Krajoznawcza. Okolice Baranowa Karol Trammer, zestawiając cytaty prasowe, w obrazowy sposób skomentował zmianę stanowiska koalicji Donalda Tuska⁵.

Proces badawczy

Nasz projekt badawczo-artystyczny rozpoczęliśmy w 2021 roku jako zadanie pt.Hiperlokalne badania artystyczne: Baranów/Centralny Port Komunikacyjny w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Zespół miał charakter międzywydziałowy, a w jego skład wchodzili: Małgorzata Gurowska i Anna Siekierska (Wydział Rzeźby), Kuba Maria Mazurkiewicz i Piotr Puldzian Płucienniczak (Wydział Badań Artystycznych i Studiów Kuratorskich) oraz Agata Szydłowska (Wydział Wzornictwa) – artyści i artystki wizualne (rzeźba, grafika), socjolog oraz historyczka. Rezultaty naszej pracy, ukończonej w 2025 roku, zaprezentowaliśmy w formie wystawy Czas Przyszły Konceptualny. CPK i okolice w galerii Pracownia Wschodnia w Warszawie⁶ oraz wspomnianej publikacji Czasoprzestrzenna Podróż Krajoznawcza. Okolice Baranowa.

Celem badania była artystyczna dokumentacja gminy Baranów jako miejsca przyszłej budowy CPK. Stanowiło ono również asumpt do refleksji nad relacjami między obiektami ożywionymi, nieożywionymi i spekulatywnymi, które ujawniają się w momencie transformacji mazowieckiej gminy w międzynarodowy hub lotniczy. Inspirację dla metodologii pracy stanowiła humanistyka nieantropocentryczna, w tym teoria aktora-sieci Bruno Latoura, płaska ontologia czy spekulatywne fabulacje. Inicjując badanie, przyjęliśmy założenie, że CPK wywiera wpływ zarówno na ludzkich, jak i nie-ludzkich mieszkańców regionu, a także na siedliska i całe ekosystemy.

Mieszkańcy – mimo protestów – poddawani są relokacjom. Znaczna część społeczności lokalnej sprzeciwia się inwestycji, która radykalnie zmieni charakter regionu. Budowa budzi liczne kontrowersje i jest zarzewiem konfliktów społecznych, co uzasadniało potrzebę przyjrzenia się jej z naukowej i kulturowej perspektywy w ujęciu interdyscyplinarnym.

Systemy logistyczne są kluczowe dla współczesnej zglobalizowanej gospodarki. Transformacja gminy Baranów w hub transportu lotniczego stanowi wydarzenie bezprecedensowe w historii Polski. Zakrojona na szeroką skalę inżynieria gospodarcza, logistyczna i społeczna przywołuje na myśl modernistyczne projekty. Gmina Baranów, licząca niewiele ponad pięć tysięcy mieszkanek i mieszkańców, wraz z okolicami, ma stać się punktem węzłowym działającym w skali planetarnej – „nie-miejscem” (Marc Augé), którego tożsamość ulegnie gruntownej przebudowie, a istniejące sieci i połączenia zostaną zastąpione nowymi.

Przemiana gminy Baranów w hub logistyczny stała się dla nas również okazją do refleksji nad światową infrastrukturą transportową jako „hiperobiektem” (Timothy Morton) – obiektem niedostrzegalnym z perspektywy jednostkowej percepcji, lecz w pełni realnym i pozostającym poza kontrolą człowieka. Zamierzeniem badawczym było zestawienie perspektywy hiperobiektu z lokalną, namacalną, realną perspektywą mazowieckiej gminy. Działanie to miało na celu wskazanie napięć między tym, co „tutejsze”, a tym, co rozproszone, oraz ukazanie gęstych splotów działań aktorów ludzkich i nie-ludzkich (Bruno Latour), funkcjonujących w różnych skalach i temporalnościach.

Podstawowym narzędziem badawczym stały się dla nas wyjazdy terenowe. Zespół odbył kilkanaście wizji lokalnych, zarówno we własnym gronie, jak i z udziałem specjalistów i specjalistek. Perspektywę mieszkańców przybliżyły nam osoby związane z organizacjami pozarządowymi: lokalnymi grupami działania, ochotniczą strażą pożarną, stowarzyszeniami protestującymi przeciwko CPK, a także mieszkańcy napotkani podczas spacerów badawczych. Po historycznych „ruinach inwestycyjnych” oprowadził nas Karol Trammer – redaktor naczelny dwumiesięcznika „Z biegiem szyn”, dziennikarz specjalizujący się w tematyce kolei, transportu publicznego i mobilności. Z kolei o planowanej przyszłości jednej z miejscowości opowiedział nam urbanista pracujący w spółce CPK, z którym wspólnie przeprowadziliśmy wizję lokalną, dokumentując stan obecny. Badania terenowe objęły miejscowości takie jak: Baranów, Holendry Baranowskie, Jaktorów, Kaski, Radziejowice i Szymanów, rzeki Pisię Gągolinę i Pisię Tuczną oraz Bolimowski Park Krajobrazowy – pozostałość po dawnej Puszczy Mariańskiej.

Praca terenowa, realizowana w formie interdyscyplinarnych plenerów, sprzyjała prowadzeniu pogłębionych dyskusji oraz wymianie spostrzeżeń i wniosków. Etap ten miał charakter kolektywny. W dalszej kolejności zespół przeszedł do kwerendy w archiwach i prasie oraz analizy sztuki związanej z regionem. Na tym etapie praktyka badawcza nabrała charakteru indywidualnego, łącząc się bezpośrednio z procesem twórczym i wpływając na konkretne prace realizowane przez poszczególne osoby z zespołu.

Choć analizowane wątki przeplatały się, można wyodrębnić dwie zasadnicze grupy: zagadnienia związane z przyrodą oraz te dotyczące infrastruktury. W obszarze przyrodniczym analizie poddano faunę i florę, zarówno gatunki wymarłe (tury i turzyce, których ostatnie osobniki żyły w Jaktorowie oraz gołębie wędrowne), jak i te wciąż zamieszkujące okolicę(żaby, pająki, kurki wodne, trawa turzyca, czeremchy). Istotnym elementem okazała się również struktura krajobrazu, w tym rzeki i woda jako taka, której znaczenie podkreślają nazwy okolicznych miejscowości (Nowa Sucha, Żabia Wola), oraz las, historycznie stanowiący rozległą puszczę (Puszcza Mariańska, Międzyborów, Podkowa Leśna).

W relacji do przyrody sytuuje się infrastruktura i działania antropogeniczne, zmieniające naturalny porządek – począwszy od granic dzielących pierwotnie wspólną ziemię, aż po drogi, mosty, elektrownie i linie kolejowe. Mimo okresowych przeszkód, coraz gęściej wypełniają one mapę okolic Baranowa. Jednak ta pozornie wszechmocna infrastruktura bywa krucha lub jedynie potencjalna; nie każda inwestycja zostaje ukończona, nie każda budowla przetrwa. Splot świata przyrody i infrastruktury materializuje się szczególnie w Ruinie – rzeźbiarskiej instalacji będącej z jednej strony przedstawieniem turzycy (reprezentantki wymarłego gatunku z Jaktorowa), a z drugiej konstrukcją mostu na rzece Pisi Gągolinie, niedokończonego z powodu wybuchu II wojny światowej.

Rezultatem badań jest również rozbudowany program spekulatywny. Motyw powracający w pracach stanowi różnorodne rozwijanie skrótu CPK. Brakuje pewności, czy Centralny Port Komunikacyjny powstanie – inwestycja pozostaje na etapie planowania i dokumentacji. A jeśli nawet powstanie, czy zachowa funkcję lotniska? Historia zna różne losy podobnych przedsięwzięć. Jak długo będzie funkcjonował jako hub transportowy? Czy i kiedy funkcja ta ulegnie zmianie? Z jakiego powodu? W projekcie podjęliśmy próbę odpowiedzi na te pytania. Nasze spekulacje, niezależnie od tego, czy dotyczą kolei w każdym powiecie, czy Centralnego Portu Kosmicznego, podkreślają potencjalność wielkich projektów i ich zmiennośćw czasie.

Podsumowanie

Przyszłość CPK pozostaje nieznana. Niniejszy projekt badawczo-artystyczny był realizowany w określonych ramach czasowych (2021–2025) i z tej czasoprzestrzennej perspektywy czerpiemy informacje oraz dzielimy się spostrzeżeniami. Nie tylko źródła archiwalne, ale i przekazy ustne dostarczyły nam wiedzy o przeszłości okolic Baranowa. W ramach projektu udało nam się również opisać i zapisać w artystycznej, syntetycznej formie aktualny stan debaty na temat budowy lotniska.

Kontynuacja badań koncentrujących się wokół CPK wydaje się uzasadniona. Mimo niewielu, jak dotąd, materialnych śladów jego istnienia, projekt silnie zakorzenił się w świadomości społecznej. Nie musi być jednak postrzegany wyłącznie jako symbol ambicji i aspiracji, bądź przeciwnie – sporu i konsternacji. Można go natomiast potraktować jako klucz do poznania charakteru pewnej bardzo konkretnej, „tutejszej”, namacalnej okolicy oraz naszego – ludzkiego – wpływu na nią.