Czas Przyszły Konceptualny – CPK i okolice

Proszę sobie wyobrazić, że cieki stanowią szlaki komunikacyjne. Podmokły, usytuowany między Pisią Tuczną a Pisią Gągoliną Baranów to Centralny Port Komunikacyjny Zachodniego Mazowsza. Tworzywa z Mszczonowa, turze futro z Jaktorowa i salicylany z Grodziska są tutaj przeładowywane na większe tratwy i spławiane do Bzury, a nią dalej do Wisły. Mieszkańcy poruszają się między osiedlami siecią kanałów wykopanych jeszcze za czasów olenderskiego osadnictwa. Ta wizja nie może się zrealizować: źródła wysychają, stan suszy jest permanentny. Kanały nie służą komunikacji, ale odprowadzaniu wody z wilgotnych niegdyś ziem do strefy śmierci na Bałtyku. Centralny Port Komunikacyjny będzie bazował na betonie, nie wodzie.

W latach 70. XX wieku państwo polskie podjęło próbę zbudowania monumentalnej serii zapór na Wiśle. Drastyczne uregulowanie Wisły miało przynieść wielkie korzyści rolnictwu, energetyce, transportowi oraz, rzecz jasna, ludowi pracującemu miast i wsi wraz z zasłużenie rządzącą partią. Pierwszym elementem kaskady był stopień wodny z elektrownią we Włocławku, który oddano do użytku w 1970 roku. Miejsce było znaczące, bo stał jeszcze wówczas we Włocławku komin celulozowni imienia Jana Marchlewskiego, zwanej Ameryką, na którym wisiał największy w Europie czerwony sztandar. Teraz powiewał nad sztucznym jeziorem o powierzchni siedemdziesięciu kilometrów kwadratowych. Kilka jeszcze zapór udało się zbudować, ale po transformacji projekt Kaskady Wisły zarzucono, a komin celulozowni zwalono wraz ze spłowiałą płachtą. Stratę na projekcie poniosły ryby i żyjątka regularnie meldujące się w Wiśle. Zablokowanie biegu rzeki uniemożliwiło im prowadzenie skutecznego życia rodzinnego. Dzięki zaporze we Włocławku pożegnaliśmy się z łososiem, certą, trocią i węgorzem, wielce zainteresowanymi podróżą na południe kraju. Na dnie zbiornika zalegają toksyczne odpady, metale ciężkie i masy organicznego ścierwa. Każda epoka ma swoje ruiny inwestycyjne.

Proszę sobie wyobrazić, że nie zlikwidowano żadnej linii kolejowej zbudowanej na ziemiach polskich. Wyglądałoby to mniej więcej tak. Dobrze sobie wyobrazić kraj, w którym kolej jest ważnym środkiem transportu. Kolej to przeszłość, ale też przyszłość. Teraźniejszość też. W 1977 roku polskie koleje przewiozły miliard dwieście milionów pasażerów. Obecnie przewozi się może jedną czwartą tej liczby. Dramatyczny spadek nie może zostać wytłumaczony tylko wzrostem dostępności prywatnych samochodów. Zapaść była systemowa, likwidacje chciwe i bezmyślne.

Koncepcja Centralnego Portu Komunikacyjnego oficjalnie ujrzała światło dzienne w październiku 2017 roku, kiedy Rada Ministrów przyjęła uchwałę w sprawie ustanowienia CPK. Zgodnie z zamysłem rządu Prawa i Sprawiedliwości miał to być zupełnie nowy, centralnie położony węzeł transportowy dla Polski. Jednak pierwsze pomysły założenia wielkiego portu lotniczego połączonego z rozbudowaną siecią kolejową powstały w latach 90. XX wieku, a ich autorem jest architekt-wizjoner, Jacek Damięcki, który przedstawił projekt połączonego węzłem transportowym dwumiasta (Miasto binarne Warszawa-Łódź). Od momentu ustanowienia CPK wydarzyło się wiele, a zarazem niedużo. Zmieniają się koncepcje i zakres inwestycji, niektórzy chcą budować lotniskowe imperium, inni – całkowicie rezygnować z planów. Tymczasem na terenie gmin Teresin, Baranów i Wiskitki wciąż powstają nowe domy, a banery „Stop CPK” powoli blakną. Co w końcu powstanie na tym terenie i w jego okolicach, na tak zwanym obszarze wpływu CPK? Badania archeologiczne nad przyszłością wskazują aż czterdzieści możliwych scenariuszy.

Słupek graniczny, zwykle betonowy lub kamienny, czasami z plastiku, wskazuje punkt załamania między działkami. Pokazuje, w którym dokładnie miejscu jedno województwo spotyka się z drugim, a państwo odcina się od sąsiada. Teren CPK i okolic wyznaczany jest przez siatkę sąsiadujących ze sobą gmin, poprzecinaną plątaniną dróg kolejowych, autostrad i szos. CPK nałoży na to kolejną siatkę granic, które zbiegać się będą po przekroczeniu kontroli celnej.

Pole wyznacza pustą przestrzeń, gotową do zagospodarowania. To fantazja kartografów i polityków, zawsze gotowych, by zasiąść przy stole i wyrysować coś na rzekomo pustym terenie, niczym granice między koloniami wielkich imperiów. Taka czysta przestrzeń zaprasza do wyznaczenia pasów startowych lub czegokolwiek innego, zależnie od fantazji, koniunktury i perspektyw na zysk.

Siła i Światło, spółka akcyjna zarejestrowana w 1918 roku, tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, działała w branży energetycznej, początkowo skupowała akcje elektrowni zarządzanych przez firmy dotychczasowych zaborców: Niemców i Austriaków. Spółka przejęła między innymi elektrownię w Pruszkowie, z której prąd zasilał jej późniejszą inwestycję – Elektryczną Kolej Dojazdową z Warszawy do Grodziska Mazowieckiego. W latach 30. XX wieku podjęto decyzję o wydłużeniu trasy Elektrycznej Kolei Dojazdowej z Grodziska Mazowieckiego do Mszczonowa. Wykupiono grunty i rozpoczęto prace inżynieryjne – budowę nasypów, przepustów i mostów nad rzekami. Do dziś zachowały się ruiny w miejscowości Przeszkoda oraz najbardziej spektakularny most na Pisi Gągolinie w Radziejowicach-Parceli. Budowę wstrzymano z powodu wybuchu II wojny światowej i nigdy nie wznowiono.

Podczas jednej z wycieczek Karol Trammer pokazał nam nigdy niedokończony most Elektrycznej Kolei Dojazdowej w Radziejowicach-Parceli. Konstrukcja wiaduktu uderzyła nas nieodpartą zwierzęcością. Pracując nad instalacją szukaliśmy odpowiedzi na pytanie, co łączy ruinę inwestycyjną z ruiną gatunku – ostatnią turzycą. Drewno użyte do zbudowania Ruiny pochodzi z okolic Puszczy Jaktorowskiej.

Większość ras bydła domowego pochodzi od dzikiego przodka – tura leśnego. Byki Aubrac są, w dość prostej linii, potomkami turów udomowionych w Hiszpanii. Stamtąd wielcy roślinożercy zniknęli już w X wieku.

Autor nieznany, Z kronik Starostwa Sochaczewskiego, [w:] Władysław Szafer, Z teki przyrodnika, wyd. I, t. II, Warszawa 1967

Jaktorów, miejsce upamiętnienia śmierci Ostatniej Turzycy na świecie w 1627 roku. Pamięci po niej niewiele jest jednak w ziemi, która dawno już nie przypomina prastarej Puszczy Jaktorowskiej. Na zmodernizowanej wsi trudno zobaczyć nawet krowy, dalekie krewne turów. Odejścia w zapomnienie boją się też ludzie, których codzienność jest zagrożona projektem CPK.

Ostatnia Turzyca pamięta dobrze starania współczesnych jej ludzi, aby ją ochronić – rezerwaty, moratoria łowieckie – spóźnione refleksje nad odchodzącym światem. Nie miały one szans na powodzenie. Droga jej rodu do wyginięcia rozpoczęła się już dziesięć tysięcy lat temu, wraz z udomowieniem i sukcesywnym odbieraniem terenów bytowania. Jest fragmentem drogi, którą idą ludzie – jak dotąd, również po własną zgubę.

Ludzie próbują naprawiać szkody, jakie wyrządzili przyrodzie. Jedną z wątpliwych strategii jest odtwarzanie wymarłych gatunków. Tury doczekały się pierwszych poczynań w tej dziedzinie w latach 20. XX wieku za sprawą braci Heck – nazistowskich zoologów. Według nich uosabiały one pierwotną, starogermańską siłę. W procesie krzyżówki wstecznej powołali do życia bydło Hecka, które miało zostać reintrodukowane do planowanego rezerwatu łowieckiego Puszcza Białowieska.

Embrion wykonany z turzycowego torfu pamiętającego mazowieckie tury jest w stanie hibernacji. Torfowiska i mokradła były przez stulecie osuszane na rzecz powiększania obszarów rolniczych. Tereny odebrane turom i przyrodzie powróciły dziś do debaty publicznej w postaci Europejskiej Strategii Bioróżnorodności.

Żeliwna forma do chleba została kupiona w okolicach Baranowa od piekarza, syna odlewnika. W połączeniu ze wstążkami opowiada o przestrzeni sakralnej obszaru CPK. Wstążki tworzą tęczę, symbol zarówno przymierza boga z ludźmi, jak i dumy i różnorodności osób LGBT+.

Mapa stojąca obok kościoła we wsi Kaski. Promienie słońca pochłonęły zarys miejsc i pozostawiły pustą tablicę, na której może pojawić się lotnisko lub cokolwiek innego.