„Siedzę przed kompem”. Jak wygląda praca w cyfrowym kapitalizmie?

Skoro praca w późnym kapitalizmie tak często nie ma sensu¹, to może przynajmniej mogłaby ładnie wyglądać? Skoro robota prowadzi do korozji charakteru², wywłaszcza nas z poczucia osobistej³ i zbiorowej tożsamości⁴ oraz pozbawia fizycznej i psychicznej równowagi⁵, to może mogłaby chociaż – wpisując się z jednej strony w Baudrillardowską grę fasad-symulakrów⁶, a z drugiej w transakcyjny model „przemocy na żądanie”⁷ – udawać⁸ sensowną, uporządkowaną i dobrze płatną tak, żeby znieczulać pracowników-ofiary albo chociaż częściowo zabezpieczać ich poczucie godności? Mogłaby? A może już to robi? Może już dziś pracodawcy i pracownicy wiedzą, że bezsens, smutek i kognitywno-emocjonalne wyczerpanie da się częściowo ukryć za sukcesocentryczną narracją marketingową⁹, zapożyczoną z aquaparku zjeżdżalnią pomiędzy piętrami biura¹⁰ i atrakcyjnie zaprojektowanym systemem świadczeń, premii rocznych i integracyjnych wydarzeń, które pozwolą „kontrolować i regulować afekty pracowników i nagradzać te, które sprzyjają reprodukcji kapitalistycznych modeli pracy”¹¹? Jak wygląda dziś praca w kapitalizmie – a w szczególności w jego cyfrowym wydaniu¹²? Co i kogo widzimy, gdy patrzymy na współczesny cybertariat¹³? Jakie wymiary wizualne mają praca, kapitalizm, przedsiębiorczość, zatrudnienie i towarzyszące im „szaleństwo widzialności”¹⁴ oraz „uwodzicielski urok interfejsów”¹⁵?

Odpowiadając na te pytania, przedstawię tu niektóre cyfrowe splątania pracy i technologii, omówię ich wybrane wizualne kulturowe reprezentacje, odniosę się do dotychczasowych badań nad wizualnością w kapitalizmie cyfrowym i opiszę aspekty pracy jako doświadczenia wizualnego zapośredniczonego przez ekrany w zestroju technologii, wiedzy i władzy¹⁶. Przyjrzę się temu, co widać (ekranom, interfejsom, przestrzeniom biurowym) i temu, czego nie widać (mikropracy, platformom crowdworkingowym, alienacji). Będę bazował na założeniu, że ekrany – podstawowe zasoby epistemiczne cyfrowego kapitalizmu – realizują podwójne zadanie: wyświetlają i skrywają. Dzięki nim widoczne (widzialne) stają się niematerialne przedmioty naszej pracy (arkusze kalkulacyjne, wykresy, dokumenty tekstowe, calle na Zoomie, dane w bazach, artykuły, nagrania, dashboardy, grafiki itp.). Możemy klikać widzialne ekwiwalenty wiedzy (ikony, przyciski, znaki – całą semiosferę systemów i aplikacji). Niewidoczne (niewidzialne) są natomiast wymiary pracy: jej ilość, trudność, jakość, synchroniczność, sprzeczność, rozległość lub konieczny nakład energetyczny (kaloryczny wydatek) i emocjonalny („praca emocji”¹⁷), bez którego nie da się przeprowadzić procesów kognitywnych, w jakie angażujemy się przy robocie. Ekrany czynią więc pracę zarazem widzialną i niewidzialną¹⁸. Mówiąc inaczej: pełnią funkcje wyświetlacza i parawanu.

Co widać? Interfejs, biuro, ekran

Co zobaczymy, gdy zajrzymy przez ramię komuś, kto siedzi w pracy przed komputerem? Czego dowiemy się, zaglądając na drugą stronę parawanu, za którym kryje się sedno pracy cyfrowej? Ironicznej odpowiedzi udziela Pippin Barr w przeglądarkowej aplikacji „It is as if you were doing work” (To tak, jakbyś wykonywała pracę)¹⁹. Praca wygląda w niej anachronicznie (klikamy w interfejsie Windows 95), jest wielowarstwowa (okienka ustawiają się jedno na drugim, a więc sprzyjają wielozadaniowości – nieodzownemu parametrowi cyfrowej roboty), zawiera tekst (polecenia, opis zadań), obraz (motywacyjne fotografie) i elementy interaktywne (klikalne sedno pracy), a także odbywa się według ścisłego harmonogramu (przerwa jest wtedy, kiedy okienko każe, a nie wtedy, kiedy pracownik chce lub potrzebuje). Kiedy wyświetla się coś nowego, trzeba pracować. Kiedy się nie wyświetla, pewnie nie trzeba, choć nie da się tego sprawdzić²⁰, bo przestrzenie pulpitu ciągle wypełnia coś nowego.

A jak ja wyglądam, gdy wykonuję tę mechaniczną, nieszczególnie wzbogacającą pracę? Dokładnie tak samo jak wtedy, kiedy piszę ten artykuł. Siedzę przed kompem. Tak objawiają się skutki dwojakiej funkcji ekranów: choć to, co na nich robimy, może się różnić, nasze ustawienie w stosunku do ekranów jest takie samo – pracy nie widać, widać za to uniwersalne narzędzie, za pomocą którego jest wykonywana. Ten stan rzeczy ciekawie wpisuje się w perspektywę historyczną: wystarczy rzut oka na fotografie Miltona Rogovina, Chauncey’a Hare’a, Billa Bambergera, Briana Griffina, Chrisa Clunna, Lee Friedlandera, Sebastião Salgado czy Andreasa Gursky’ego²¹, by zauważyć, że przemiany, jakie dokonały się w kapitalizmie od epoki przemysłowej do epoki cyfrowej – czyli między innymi ucyfrowienie narzędzi pracy i rosnący nacisk na pracę niematerialną w sektorze usług charakterystycznym dla późnego kapitalizmu – skutkują zubożeniem różnorodności przestrzeni wizualnych, w których robimy robotę. Nie młotkiem, kilofem, koparką, dłutem, nożem czy kluczem francuskim w warsztacie, oborze, piekarni, kuźni albo hucie, ale arkuszem kalkulacyjnym, algorytmem, wtyczką API, „silnikiem” tłumaczeniowym, edytorem tekstu, dźwięku lub obrazu przy biurku z ekranem wykonam pracę, którą dziś mi zadano – albo tę, którą zorganizowałem sobie sam – przed komputerem. I choć każde z cyfrowych narzędzi, jakie wykorzystam (tak jak ich analogowe odpowiedniki) ma określoną formę – interfejs, wizualną fasadę, na której pozornie materializuje się sedno rzeczy do zrobienia – to widzialne wymiary przestrzeni pracy cyfrowej oraz fizjonomiczno-socjologiczne przejawy sytuacji, w jakiej znajdują się pracownicy różnych firm i różnych zawodów, stały się w kapitalizmie cyfrowym dość jednorodne: jeden pracownik ma jeden komputer, jedno krzesło, jedną klawiaturę i myszkę (choć może mieć więcej ekranów) i jedną przestrzeń biurkową, w jakiś sposób oddzieloną od przestrzeni innych pracowników należących do „biurkowej diaspory”²² lub innych osób, które żyją i pracują w tym samym domu. W rezultacie reprezentanci i reprezentantki różnych zawodów w przeróżnych sektorach wyglądają przy pracy tak samo; choć przedmioty (tematy) ich pracy się różnią, adiunkt na uczelni w trakcie wykonywania swych zadań wygląda mniej więcej tak jak Senior Master Data Specialist w międzynarodowej korporacji z sektora usług wspólnych. Nie różni ich ani wykorzystywany sprzęt, ani pozycja ciała przy robocie, ani ekspresja emocji. Można by ich łatwo pomylić albo przez przypadek zastąpić jednego drugim. Stałym, nieusuwalnym elementem relacji człowiek–praca jest natomiast ekran i jego zaplecze technologiczno-ideologiczne, od diod LED i płytek krzemowych przez korporacyjne narracje i etos po dyscyplinujące oprogramowanie monitorujące aktywność pracownika.

Pracodawcy i przedsiębiorcy korzystają z różnych zabiegów, by zaprzeczyć tej powierzchniowej jednorodności i przekonać pracowników oraz klientów, że ich miejsce pracy i sedno roboty są wyjątkowe, wartościowe i sensotwórcze. Zabiegi te przybierają formę jednostkowych komunikatów lub złożonych narracji w ramach wysoce skonwencjonalizowanych dyskursów znanych jako employer branding i „budowanie marki” (również osobistej). Wizualne przejawy tego dyskursu (czyli firmowe, biznesowe fotografie, filmy, logotypy, grafiki itp.) interesują mnie przede wszystkim dlatego, że to właśnie one w dużej mierze determinują nasze postrzeganie pracy w cyfrowym kapitalizmie – i definiują to, jak naszym zdaniem praca wygląda, a jak nie wygląda. Charakterystyczną cechą poetyki dyskursów marketingowych – w tym „autobiograficznych” dyskursów na temat pracy firm i osób samozatrudnionych – jest ich niewiarygodność. Ponieważ perswazyjna funkcja narracji o wyjątkowości pracy w danym środowisku stoi w sprzeczności z faktycznymi parametrami tego, co widzialne (interfejsy, dane, okienka w programach, odcinki płacowe, powiadomienia o nieprzeczytanych mejlach i nieobsłużonych „ticketach”), i tego, co zakryte (emocje, zmęczenie, eksploatacja), przez odbiorców wyćwiczonych w krytycznej lekturze (czyli doświadczonych pracowników) odbierana jest jako nadbudowa, iluzja, zabieg kompensujący. Wie o tym ten samozatrudniony, który na łże-urlopie robił sobie selfie z laptopem pod palemką, i każdy pracownik, który przeszukiwał biblioteki stockowych fotografii w poszukiwaniu ilustracji życia firmy, w której pracuje: zarówno niewakacyjne selfie, jak i stockowe zdjęcia są wizualną antytezą tego, jak postrzegamy siebie przy pracy. Nietrudno założyć, że nikt nie uśmiecha się przy pracy tak, jak postacie ze stockowych fotek – i jak ten, który w próbach utowarowienia swojej tożsamości upatruje sposobu na sukces prowadzonej działalności gospodarczej. Większość promocyjnych dyskursów odbierana jest w analogiczny sposób, a więc zostaje poddana krytycznej, podejrzliwej lekturze, która obnaża perswazyjne komunikaty jako grę pozorów. Pozorność tego, co widzialne, jest więc kluczowym wymiarem nie tylko samych ekranów (na których ikonka nie jest ikonką, tylko swoim cyfrowym przedstawieniem), lecz także reguł stosowania wielu narzędzi i strategii komunikacyjnych powszechnych w cyfrowym kapitalizmie.

Podobnie jest z charakterystyką miejsc, w których pracujemy. Parametry wizualne przestrzeni pracy mają ogromne znaczenie dla percepcji wizerunku pracodawcy i – jako nośnik pozoru – często skrywają wstydliwe praktyki²³; z kolei dla pracownika otoczenie architektoniczne, urbanistyczne i estetyczne bezpośrednio wpływa na poczucie osobistej tożsamości i autodefinicję. Można więc odnieść wrażenie, że tam, gdzie budynki i przestrzeń zorganizowano w spójnym porządku wizualnym, praca musi do tego porządku pasować. Utożsamienie ekranu, cyfryzacji i technologii z idyllą porządku, estetyki i schludności pracy jest tak silne, że nawet przestrzenie biurowe firm technologicznych symulują estetykę tafli szkła znanej z wyświetlacza laptopa lub telefonu. Niestety, podobnie jak za wyświetlaczem-parawanem, tak za fasadami biurowców big-techu coś ukryto. Moritz Altenried podejmuje ten problem, omawiając przedstawienia Googleplex, czyli kampusu koncernu Google:

Kampus rozciąga się na ogromnej przestrzeni i rośnie, w miarę jak firma stopniowo dodaje kolejne biura. Pomiędzy budynkami, które są zazwyczaj niezbyt wysokie, są tereny zielone, miejsca parkingowe i przestrzenie do wypoczynku i rekreacji. Wśród udogodnień są darmowe restauracje i stołówki, cztery siłownie, baseny, boiska do siatkówki plażowej, kina i sale wykładowe. […] Wideo promocyjne przedstawia Googleplex jako „akademickie”, „ekscentryczne” miejsce, które przypomina „wielki plac zabaw”. […] Atmosferę kampusu opisuje się przy pomocy takich określeń jak „wolność”, „kreatywność”, „płaskie hierarchie”, „zabawa”, „komunikacja” czy „innowacje”. Budynki zaprojektowano tak, by „Googlersi” mogli się sprawnie komunikować – mało jest jednoosobowych biur, a pracowników zachęca się do realizowania własnych przedsięwzięć. Nie zdarza się, by z jednego budynku tłum ludzi wychodził o tej samej porze. Nie ma też roboty zmianowej. Pojedyncze osoby lub małe grupki wychodzą, a inne wchodzą, najwyraźniej zupełnie zrelaksowane. Czy tak właśnie wygląda praca w firmie, która jest kwintesencją cyfrowego kapitalizmu²⁴?

I jeszcze: czy jakiekolwiek miejsce pracy mogłoby wyraźniej różnić się od fabryk z epoki przemysłowej? Czy na poziomie wizualnym (oraz na płaszczyźnie dbałości o pracownika) późny kapitalizm nadal próbuje odcinać się od historycznych korzeni i przemocowych tradycji eksploatacji? Wydaje się, że ideał czystego biurka (clean desk policy) z eleganckim ekranem, który pomieści wszystko, oraz wygodami biura w „szklanym” budynku w centrum miasta zmierza do zerwania z obrazem pracy jako wyzysku odbywającego się w niegodnych warunkach. Albo przeciwnie, może to zerwanie z kłopotliwą tradycją ma charakter tylko pozorny? Być może schludność organizowanej za pomocą ekranów wiedzy-władzy nie idzie w parze z porządkiem organizacyjno-etycznym, który pracownicy chcieliby zaakceptować, gdyby tylko od razu go widzieli?

O utajnieniu sensu pracy i oddaleniu jej od tożsamości opowiada serial Rozdzielenie²⁵. Zespół głównego bohatera, Marka Scouta, pracuje tam w Dziale Rafinacji Makrodanych²⁶ korporacji biotechnologicznej Lumon. Jakie skojarzenia wywołuje nazwa działu? Z czym kojarzy się rafinacja (refinement)? Jak może wyglądać praca w tym zespole? Czy jest wyrafinowana i ciekawa? Czy jej wytworem są finezyjne wnioski, subtelne omówienia albo wykwintne przedmioty? Odpowiedź zaskakuje zarówno widzów, jak i przedstawionych w serialu pracowników. Specjaliści działu DRM podążają wzrokiem za punktami ruszającymi się na ekranie i czekają, aż poczują jakąś emocję. Siedząc przy komputerach, poświęcają swoje zasoby kognitywne zadaniu, którego sensu nie rozumieją nie tylko dlatego, że im go nie wytłumaczono, ale również dlatego, że tak naprawdę nie chcą wiedzieć zbyt dużo o zatrudniającej ich korporacji²⁷. Wystarczy, że patrzą w ekran, widzą cyfry i co jakiś czas klikają – w zasadzie nie wiedząc, dlaczego i jak – żeby otrzymać zapłatę albo po prostu trwać w quasi-lobotomicznym odizolowaniu od życia poza pracą. Wizualny charakter materiału, nad którym pracują Mark, Helly, Dylan i Irving, nie ułatwia im zrozumienia, nie buduje poczucia sensu ani sprawczości²⁸. Przeciwnie, utrwala w nich poczucie, że od pracy nie ma ucieczki²⁹. Jedna z bohaterek rozpoznaje tę zasadę już podczas pierwszego szkolenia:

Helly: Powinnam coś rozumieć?
Mark: Nie. Wszystkie dane przychodzą z góry zakodowane.
H: To jak je kategoryzować?
M: Każda kategoria liczb występuje w porządku, który wywołuje emocjonalną reakcję u rafinera. Liczby z kategorii pierwszej, na przykład, sprawiają konkretne wrażenie. Są trochę niepokojące, straszne.
H: Straszne?
M: No tak.
H: Moja praca polega na szukaniu w arkuszu strasznych liczb?
Dylan: Brzmi głupio i Mark to tak opisał.
H: Te liczby krwawią? Recytują coś?
M: Zrozumiesz, kiedy zobaczysz. A trochę to zajmie.
H: Jestem w pułapce?
M: W jakim sensie?
H: Jeśli się okaże, że tego nienawidzę i chcę odejść, to będę mogła?
M: Jeśli jesteś niezadowolona, to możesz złożyć podanie o odejście do swojej zewnętrznej wersji.
D: Powodzenia z zatwierdzeniem.
[…]
M: Ponieważ ta percepcyjna wersja ciebie istnieje tylko w Lumon, odejście zakończyłoby w efekcie twoje życie. Takie, jakim je znasz³⁰.

Dzięki chirurgicznemu zabiegowi pracownik, wchodząc do biura, „odcina” swoją świadomość – nie pamięta, kim jest poza pracą, i na odwrót – wychodząc z biura, nie pamięta nic z biurowego życia. W pracy realizuje się reżim epistemiczny wbudowany w hierarchię – relacje służbowe oparte są na władzy-wiedzy i widzialności; pracownicy widzą na ekranach „z góry zakodowane” dane, których sens pozostaje zrozumiały tylko dla zarządu. Ten zaś pozostaje poza polem widzialnego – niejako po drugiej stronie parawanu, komunikatu, porządku służbowego. Brak gotowości do trwania w takiej organizacji jest tu równoważny ze śmiercią „ja” – z anihilacją kapitału biograficznego³¹, który dana postać („alter”) zgromadziła po „rozdzieleniu”, czyli w trakcie kariery w tym osobliwym przedsiębiorstwie. Kariera ta nie ma nic wspólnego z wykuwaniem osobistej tożsamości, pracą nad „ja” i relacjami społecznymi; chodzi w niej raczej o Sennettowską korozję charakteru. Opresyjne środowisko pracy wydaje się przy tym tylko częściowo problematyczne. Skutki tytułowego rozdzielenia nie zniechęcają pracowników do dalszej roboty. Niedowierzanie przechodzi w akceptację. Choć Mark zapewnia Helly, że „da się tu żyć”³², życie „altera” jest raczej życiem cudzym, a nie wymiarem własnej tożsamości pracownika³³. Zabieg jest formą outsourcingu czy podwykonawstwa – zmierza do obniżenia (materialnych, etycznych i emocjonalnych) kosztów pracy lub usunięcia ich poza pole widzenia. Intelektualno-emocjonalne wywłaszczenie pracownika z jego osobistej tożsamości przebiega w zestawieniu pozornej śmierci i igrzysk: każdego dnia pracownicze „ja” obumiera po to, by w kolejnym dniu roboczym wskrzeszano ją do obowiązków i motywacyjnego karnawału bezsensownych zabaw podtrzymujących pozory rzeczywistości³⁴. A wszystko po to, by pracownicy przez osiem godzin gapili się w rzędy falujących cyfr bez znaczenia – na dane, z których (być może) korzysta ktoś inny. Ktoś, kogo nie widać zza fasady rytuałów i znaków na ekranach.

Czego nie widać? Dane, praca emocji, eksploatacja

Od danych się zaczyna i na danych się kończy. Takie jest chyba wyobrażenie procesu myślowego, który jest podstawą pracy w późnonowoczesnych, późnokapitalistycznych gospodarkach opartych na wiedzy. Ale u Marka Scouta z Rozdzielenia te dane są co do zasady nieczytelne – nie wiadomo, co reprezentują ani do czego mogą się przydać. Jak się je obsługuje? Za pomocą emocji, które wywołują. Trudno o bardziej kłopotliwą zależność: choć emocji – tak w Lumon, jak i w każdej innej robocie – nie brakuje³⁵, praca to bowiem zestaw czynności mechanicznych, kognitywnych i właśnie emocjonalnych, to jakiekolwiek przejawy emocji innych niż pozytywne są tłumione przez przełożonych zespołu MDR. Fabularna wizja z serialu stoi tu w zgodzie z namysłem badaczy: Arlie Russell Hochshild pisze, że praca emocji jest niewidzialna, widzialne są natomiast zamówione przez pracodawcę fasady afektów: pewność siebie, uśmiech, objawiający się w napięciu mięśni twarzy wyraz pełnego, choćby tylko pozornego skupienia czy gestykulacja będąca przejawem zaangażowania³⁶.

Częścią pracy staje się udawanie, że się tę pracę uwielbia. […] [Uśmiech] traktowano w liniach lotniczych jako przedłużenie makijażu, uniformu, muzyki lecącej w tle, kojących pastelowych barw w wystroju wnętrza i drinków podawanych na pokładzie – wszystkich składników, które miały dać pasażerom miłe doznania. […] Robota polega między innymi na skrywaniu zmęczenia i poirytowania. Bez tego byłoby widać, że praca to wysiłek, a to nie pasuje do celu, jakim jest zadowolenie pasażera³⁷.

Praca wygląda więc tak, jak życzy sobie tego klient albo szef – a nie tak, jak wyglądałaby poza ramami performansu. I choć Hochshild opisuje te zależności w badaniach nad pracą zespołów pokładowych w liniach lotniczych, podobne uwagi można by poczynić w analizie pracy emocjonalnej w rozmowach online w dowolnym innym sektorze. Ustawiając się za ekranami, do niezbędnej pracy emocjonalnej (swoistego makijażu afektywnego) dokładamy dodatkowe formy zakrycia: kadrowanie, wyciszenie, rozmycie tła, wyłączenie kamerki. Skrywamy rzeczywiste doznania (znudzenie, zmęczenie, zażenowanie, rozpacz itd.) nie tylko za utowarowionymi fasadami pracy emocji, lecz także za szerokim instrumentarium technologicznym, które jest dziś równoznaczne z pracą w środowisku cyfrowym. Co to oznacza? Między innymi zaburzenie „funkcji sygnalizacyjnej emocji”³⁸ i zakrycie „ludzkiego kosztu stawania się narzędziem pracy”³⁹. Duża część procesów, które uznajemy za pracę, pozostaje więc tak samo niewidzialna jak sens wizualnych przedmiotów pracy cyfrowej albo autentyczny obraz pracy przykrytej narracjami z działu marketingu. Choć napędza go „gorączka widzialności”, kapitalizm lubi, gdy go nie widać.

Praktyki zakrycia

Doskonałym przykładem, który na chwilę odsunie nas od ekranów (choć tylko pozornie)⁴⁰, są kulturowe analizy sytuacji pracowników oraz praktyk stosowanych w magazynach Amazona. Chciałbym tu omówić dwa teksty kultury, których autorzy przyjrzeli się temu, co sam Amazon niechętnie ujawnia.

Pierwszy to powieść Heike Geissler Saisonarbeit, która w konwencji drugoosobowej poetyckiej narracji dokumentuje doświadczenia z pracy w magazynie Amazona pod Lipskiem. W osobliwym „rozdzieleniu” osobowości autorki-narratorki i pracowniczki-postaci Geissler wyjaśnia, że zdecydowała się na pracę w Amazonie w okresie, gdy dochody z działalności twórczej przestały wystarczać jej na utrzymanie. Był to akurat czas przed świętami, kiedy Amazon chwilowo zwiększa zatrudnienie. Pójdźmy za spojrzeniem narratorki opowiadającej o pierwszych dniach w pracy:

Wysiadasz na przystanku tramwajowym przy Amazonie i […] od razu wiesz, jak wygląda globalna korporacja. Nie da się jej nie zauważyć, ale można by ją poprawić. Budynek, do którego zmierzasz, jest szary i niski, ustawiony wzdłuż ulicy. Ogromny, ale dyskretny. Zdaje się łagodny, jak udomowiony gigant albo więzień na przepustce, który stara się nie popełnić kolejnego przestępstwa ani nawet nie zdradzać po sobie, że mógłby. Na otaczającym go płocie wisi baner z ogłoszeniami o wakatach.

Masz przed sobą wieżę z betonu, wchodzisz do niej, bo nic innego nie przychodzi ci do głowy, a facet, który cię wpuścił, robi to samo. Wieża jest żółta i, jak się niedługo dowiesz, ze względu na kolor nazywa się ją wieżą bananową. W środku są schody wiodące na metalowy most, który prowadzi do hali. Na ścianie wisi zdjęcie męskiej dłoni trzymającej poręcz. Do tego instrukcja: „Trzymaj się poręczy”. […]

No i stoisz tak na tej podłodze z nijakich płytek. Po twojej prawej jacyś ludzie czekają na szarych krzesłach – jak w poczekalni u lekarza specjalisty dla pozostawionych samym sobie, dla tych, którym nawet nie chce się już siedzieć prosto i trzymać pleców z dala od brudnej, zatłuszczonej ściany. I tak wszyscy umrą. […] Jesteś teraz w ustach (w paszczy?) tej firmy, która trawi cię wstępnie, zanim przerzuci dalej, w dalsze sekcje układu trawiennego. […]

Widzisz mniejsze i większe oznaki zaniedbania: kurz na liściach doniczkowej rośliny, drzwi, które się nie domykają, szarą plamę na ścianie ponad krzesłami – tam, gdzie opierają się głowy i ramiona niektórych „pacjentów”. Pracownicy recepcji patrzą na obrazy z monitoringu jakoś bez entuzjazmu – albo wcale nie patrzą. Za recepcją są szklane drzwi, przez które da się zajrzeć do magazynu. […] Z twojego miejsca nie widać pracowników, tylko pustą przestrzeń nad nimi. […]

Kolejny materiał [instruktażowy podczas dnia szkoleniowego – M.W.] wygląda jak film fabularny, jest naprawdę ładny i elegancki. Zaczyna się przy dwóch półkach z książkami i płytami CD i DVD. Młoda kobieta przenosi żółte skrzynki z jednej palety na drugą. Nie schyla się przy tym, plecy trzyma prosto. Pracę wykonuje spokojnie, według dobrze wyćwiczonej choreografii. Ten taniec – taniec składania w stosy – przechodzi w taniec liczenia pudełek, a następnie w taniec szukania produktów na półkach. Jest precyzyjny i oszczędny, wręcz nijaki. Spodziewasz się jakiegoś przemówienia na koniec, jakiegoś przełomowego komunikatu. Oczekujesz czegoś szczególnego. Młoda kobieta (ta tancerka) wychodzi na korytarz i je owsiany batonik⁴¹.

Konfrontacja pisarki z codziennością w Amazonie obfituje w szczegółowe, ironiczne opisy mechanicznej pracy przed ekranem:

Masz przenosić dane z kolumny po lewej do kolumny po prawej. Po lewej są literówki i inne błędy, które trzeba przenieść w identycznej formie na prawą stronę, bez poprawek. Potem będziesz się dziwić, że nie zrobiłaś po prostu copy-paste. A teraz przepisujesz wszystko skrupulatnie, a czas ucieka. Najtrudniejsze jest pochylanie się nad biurkiem bez krzesła. Denerwuje cię to⁴².

Jest też zrozumiała krytyka szczególnego uwikłania klientów w model biznesowy amerykańskiego przedsiębiorstwa, które ogranicza prawa pracowników w imię dobrostanu klienta:

Jedziesz na dzień szkoleniowy w Amazonie, za który ci nie zapłacą. Oczywiście, że powinni zapłacić ci za dzień szkoleniowy. Zbliżasz się do magazynu i słyszysz gdzieś w sobie cichą skargę, ale na miejscu nie ma nikogo, kto mógłby cię wysłuchać, ani kogokolwiek, kto chciałby się pożalić, że dzień szkoleniowy powinien być płatny. Nie ma nikogo, kto powiedziałby: „No tak! Zaraz się tym zajmiemy!”.

Jeśli oczekujesz czegoś od tej firmy, powinnaś powiedzieć o tym jej klientom – tak, żeby zrozumieli. Żeby zapłacono ci za dzień szkoleniowy, musiałabyś przekonać klientów. No to spróbuj do nich wszystkich dotrzeć!

A i tak 75 procent klientów odpowiedziałoby na twoją prośbę o płatne dni szkoleniowe mniej więcej tak: „Dlaczego? Mnie nikt nie płacił za szkolenie”⁴³.

Takich doświadczeń dotyczy duża część powieści Geissler. Narratorka pisze w napięciu między sobą a instancją odbiorczą – tą drugą, „tobą”, adresatką – jakby zdawała sobie sprawę, że kapitalizm jest wynikiem działania nie tylko anonimowych obcych sił, lecz również naszych osobistych decyzji i praktyk. Widać to w scenie ze szkolenia – i dołączonym do niej komentarzu:

Robert zwrócił uwagę wszystkim, że ten stół zrobiony z drzwi ma im przypominać, że tu rządzi klient. Czy klientowi zależy na tym, bym siedział przy mahoniowym biurku? Czy może na tym, żeby dostać produkt w dobrej cenie? Czy klientowi zależy, żebyśmy siedzieli sobie tutaj na wygodnych kanapach? Czy chce mu się płacić za wygodne biura? Właśnie. Klient chce swoje zamówienie.

Chciałabyś się nie zgodzić i powiedzieć: „Ja, a przecież też jestem klientką tej firmy, ucieszyłabym się, gdybym mogła usiąść w pracy na czymś wygodnym. I myślę, że firmę stać na to, żeby kupić nam jakieś porządne krzesła, bez podnoszenia cen produktów”.

Ale nie mówisz tego, bo jesteś mną, a to oznacza, że jesteś nieśmiała. Nie otworzysz ust.

[…]

Esej Claudii Friedrich Seidel zaczyna się od wyznania: „Tak, ja też kupuję książki na Amazonie”.

[…]

Parę dni wcześniej zrobiłam matce nieco zbyt rozemocjonowany wykład o tym, jak to nie należy kupować rzeczy tam, gdzie najtaniej. Perorowałam, że nie ma takiego prawa, które każe nam wybierać najtańsze oferty. Mama przyglądała mi się uważnie, sprawdzając, czy mówię poważnie – czy może nagle zrobiłam się już taka bogata, że mogę wygadywać rzeczy tego typu⁴⁴.

Powieść Geissler wiele mówi o codzienności pracy – o jej kognitywnych, procesualnych, emocjonalnych i materialnych aspektach. Opowiada zarówno o Amazonie, jak i o osobistym doświadczeniu, które wymyka się marketingowym narracjom o tym, co kapitalizm wpuszcza w pole widoczności. Dodaje do tego wątek osobistej odpowiedzialności za „przymykanie oczu” na konsekwencje łatwych zakupów na ekranie⁴⁵.

Drugi tekst kultury poświęcony Amazonowi, który dotyczy wizualnych wymiarów pracy, to projekt multimedialny AMZN Tytusa Szabelskiego-Różniaka⁴⁶. Projekt zbiera fotografie, nagrania i skany lub transkrypcje dokumentów oraz cytaty poświęcone pracy w Amazonie i, szerzej, w późnym kapitalizmie. W witrynie internetowej ogląda się materiały, podążając za losowymi wyborami algorytmu, a system mierzy czas przeglądania. Na koniec można pobrać pakiet wszystkich materiałów, które się zobaczyło. Fotografia Widok sytuacyjny #9 przedstawia pole przylegające do magazynu Amazona w Łodzi⁴⁷. Pole jest zarośnięte, magazyn płaski. Widać kilkanaście bram, przez które ładuje się towary do tirów. Choć nie ma tu ekranów, takie obrazy także współtworzą wizualny wymiar pracy w cyfrowym kapitalizmie – to przestrzenie, do których każdego dnia tysiące pracowników muszą przyjechać na przynajmniej osiem godzin po to, by każde z nas mogło w trzech kliknięciach kupić nowego smartfona z ekspresową dostawą. To obrazy zza parawanu, z terytoriów „poza zasięgiem wzroku”⁴⁸ konsumentów. Tam, gdzie klient nie patrzy, czuwa oko pracodawcy. W będącej częścią tego samego projektu pracy wideo Fabryka bez świateł (animacji przedstawiającej procesy magazynowe w zautomatyzowanym przedsiębiorstwie) znajduje się taki fragment:

Od lat karmi się nas wizją świata, w którym tylko maszyny pracują. […] Każdą półkę, paczkę czy towar trzeba zeskanować. A system to wszytko widzi. Widzi też oczywiście, gdy ktoś przestaje skanować, bo na przykład musiał pójść do toalety⁴⁹.

Magazyn Amazona – tak jak wiele innych miejsc pracy w cyfrowym kapitalizmie – to przestrzeń kontroli, gdzie ruch, czas i przerwy monitoruje się w ramach „nierealistycznych wymagań” dotyczących wydajności⁵⁰. Szabelski cytuje też pracownika, który opowiada, jak w tym cyfrowym panoptykonie wyglądają procesy kadrowe: „Jak zwalnia się ludzi? Zawsze przychodzi dwóch menadżerów, przed przerwą lub pod koniec zmiany. Zagadują taką osobę, a inni pracownicy idą na przerwę. Kiedy wrócą, tamtej osoby już nie ma”⁵¹. Jest tu też cytat z Jamesa Bridle’a, który w syntetyczny sposób opisuje relację między tym, co widoczne (interfejs, produkt, zakup, paczka), a tym, co zakryte (praca, ruch, wysiłek, blokowanie działań związków zawodowych): „Każde kliknięcie przycisku «kup» wysyła elektroniczne sygnały, które wprawiają w ruch żywego człowieka mającego wydajnie wykonać swoją pracę. Aplikacja staje się pilotem do zdalnego sterowania ludźmi”⁵². Takie nieoczywiste splątanie pracy ludzi (magazynierów z jednej strony i kupujących z drugiej) z pracą maszyn lub algorytmów (które determinują pracę ludzkich podmiotów) każe zastanowić się zarówno nad zagadnieniem sprawczości (kto decyduje o zakupie: klient odczuwający jakąś potrzebę czy interfejs zaprojektowany tak, by trudno było nie kupić, wypisać się z subskrypcji, zrezygnować z usługi?), jak i nad sensownością narracji o postępie, który uniezależni przedsiębiorstwa od ludzkiej labilności, przekazując pracę w „ręce” robotów.

I Geissler, i Szabelski-Różniak (oraz Tristan Poyser, który zajrzał do magazynów amerykańskiego potentata w trakcie pandemii COVID)⁵³ stawiają pod znakiem zapytania stosowaną w Amazonie praktykę zakrycia jako kluczową strategię epistemologiczną kapitalizmu⁵⁴. Pytają, rzecz jasna, nie tyle o jej biznesową opłacalność, ile o skutki społeczne. Gdyby te były pozytywne (na przykład w myśl obserwacji Lucy Suchman)⁵⁵, to pewnie nie przyjęłoby się anegdotyczne stwierdzenie Davida Wellmana, że „jednym z największych sekretów Ameryki jest to, jak ludzie pracują”⁵⁶. Skoro nie wiadomo, jak praca wygląda, bo jest pilnie strzeżona (choć zarazem ciągle pokazywana), to każde odsunięcie parawanu czy zdjęcie bielma okazuje się interesujące nie tylko dla krytyków kapitalizmu i voyerystów pracy, lecz także dla każdego, kto zastanawiał się nad zależnościami władzy w stosunkach człowieka z technologią. AMZN Szabelskiego pokazuje, że stosunki te nie kultywują ludzkiej wolności i dobrostanu klienta; zamiast tego pogłębiają rozdźwięk między wizerunkami pracy w cyfrowym kapitalizmie a jej osobistym doświadczaniem.

Robotnicy nie wychodzą z fabryki

Wróćmy na chwilę przed komputery. W żartobliwej grze Pippina Barra wykonuje się mikrozadania. Większość zajmuje ułamek sekundy. Na „wykonanie” najdłuższego, czyli napisanie tekstu, potrzebowałem kilkudziesięciu sekund, choć kilkukrotnie mi przerywano. Podobną pracę, ale nie na żarty, wykonują zatrudniani w Amazon Mechanical Turk ochotnicy – gotowi do natychmiastowej aktywności członkowie i członkinie cybertariatu, którzy w multiplikacji form pracy odnaleźli nie tylko sposób na zarobek, ale też uzasadnienie dla kognitywnego wysiłku realizowanego przez całą dobę kosztem snu, dobrostanu i rozwoju własnych kompetencji. W zamian za mikropłatności (na przykład 20 centów za zadanie⁵⁷) „crowdworkerzy” godzą się na długotrwałe czekanie przerywane drobnymi zleceniami: kategoryzacją fotografii, wypełnianiem ankiet, przygotowywaniem jednozdaniowych opisów produktów, „farmieniem” na zlecenie i przeskakiwaniem poziomów (power levelling) w grach wideo⁵⁸ albo tagowaniem zbiorów danych do trenowania modeli sztucznej inteligencji. O tym, że akurat oni wykonują te zadania, wie tylko właściciel platformy, w której się zarejestrowali, i bezpośredni zleceniodawca. Nie wiedzą za to klienci zleceniodawcy, którzy są odbiorcami usług i produktów. Jest to

powtarzalna, nudna, ale stresująca i obciążająca emocjonalnie praca, która wymaga niewiele formalnych kompetencji, za to bardzo często wiele umiejętności i wiedzy; jest ona wpisana w architekturę algorytmiczną, której (póki co) nie da się zautomatyzować. Praca tego rodzaju stanowi kluczową część współczesnej gospodarki⁵⁹.

Jak przyznał założyciel Amazona Jeff Bezos, zadania te wykonuje „sztuczna sztuczna inteligencja”, czyli ludzie.

Takie ujęcie sprawy ma rzecz jasna głęboko problematyczne podłoże etyczne i tożsamościowe. Choć dyskurs o produktywności pracy umysłowej wspieranej przez technologię zdaje się podkreślać jej estetyczno-higieniczno-twórcze walory, pozornie oddalając wysiłek umysłowy od cieszącej się złą sławą harówki na linii montażowej, nie brakuje przykładów wyraźnie wskazujących, że mikropraca nie pasuje ani do porządku wizualnego, jaki globalne korporacje technologiczne zaprojektowały dla swoich przedsiębiorstw, ani do afirmatywnej narracji o rozwoju technologii jako szansie na poprawę warunków pracy⁶⁰. I choć nie dymią już kominy hut – a raczej dymią poza zasięgiem spojrzeń skupionych na hipotetycznych błogosławieństwach cyfryzacji, które zależą bezpośrednio od spalania paliw kopalnych – a ekrany zawsze sprawiają wrażenie dość schludnych narzędzi, praca na platformach takich jak AMT wcale nie realizuje obietnic entuzjastów i apologetów digitalizacji. Przeciwnie, ma w sobie coś anachronicznego: przypomina rozwiązania znane z tayloryzmu. Jak dowodzi Altenried,

Googlowscy skanerzy książek w Kalifornii, crowdworkerzy, pracownicy magazynów w Niemczech i Austrii, użytkownicy gier wideo i moderatorzy treści z Chin i Filipin, kierowcy Deliveroo albo osoby odpowiedzialne za porządkowanie danych z wyszukiwarek w Wielkiej Brytanii lub Hong Kongu, testerzy z sektora gier i kierowcy Ubera z Berlina i Nairobi – wszyscy pracują we współczesnych cyfrowych fabrykach⁶¹.

Owych fabryk nie widać, bo zostały skrupulatnie ukryte za ekranami oraz opowieścią o automatyzacji i postępie, w której nie mieszczą się przykre dla oka wątki dotyczące „imigracji wirtualnej”⁶², nadużyć monopsonów w stosunku do sektora kreatywnego⁶³ czy kosztów istnienia infrastruktury technologicznej. W tej opowieści nie ma też miejsca na osobiste relacje członków cybertariatu, których o rozmowę nieroztropnie poprosił zatrudniony w firmie pracującej dla Google’a Andrew Norman Wilson. Autor wideo Workers Leaving the Googleplex⁶⁴ dowiedział się, że osoby skanujące książki dla serwisu Google Books nie korzystają z tych samych przywilejów co etatowi pracownicy firmy oraz że koncern zabrania im komentowania własnej pracy (która, jak przypuszcza zwolniony za swoje śledztwo autor, w niczym nie przypomina obrazów projektowanych w narracjach Google’a).

Kontekstem dla pracy wideo Wilsona jest oczywiście film braci Lumière Wyjście robotników z fabryki (1895) albo młodsza o sto lat praca Haruna Farockiego o tym samym tytule. „Biegną, jakby czekało na nich miejsce lepsze niż to”, mówi narratorka tego drugiego, nawiązując do przestrzenno-psychicznego rozdzielenia pracy i niepracy, które stanowi o doświadczeniu pracownika niezależnie od historyczno-społecznych warunków, w których kapitalizm realizuje swoje opresyjne praktyki.

Gdyby zestawić obrazy ludzi wychodzących z fabryki na przestrzeni całego stulecia, być może okazałoby się, że raz za razem powraca ten sam kadr. Jak pierwsze słowa, które dziecko powtarza w nieskończoność, żeby zapamiętać tę przyjemność z mówienia po raz pierwszy i uczynić ją nieśmiertelną⁶⁵.

Albo jak ulga skazanego, który wychodzi na warunkowym. Gdzie znajduje się dziś brama fabryki? Kiedy ją przekraczamy? Naiwne rozpoznanie podpowiadałoby, że w kapitalizmie cyfrowym (komputerowym, laptopowym, smartfonowym) trzeba jej szukać w wylogowaniu, w wyłączeniu urządzeń, w odłożeniu narzędzi. Tylko czy tak można? Czy da się to zrobić? Czy wylogowawszy się z pracy, przestajemy pracować – i nie jesteśmy cyfrowo uwikłani? Zostają przecież inne ekranowe czynności: rozrywka, edukacja, leczenie, codzienne trwanie gospodarstw domowych. Choć kapitalistyczna natura wielu spośród takich „prac” wymyka się łatwemu oglądowi, jest oczywista: kiedy kupuję karmę dla kota, zamawiam jedzenie, oglądam serial albo mecz, słucham podcastów, czytam blogi, gram w grę, daję się podsłuchiwać Siri albo uczę algorytmy, przewijając media społecznościowe – zawsze karmię którąś odnogę cyfrowego kapitalizmu. Nie jestem w pracy, ale pracuję. Nie wylogowuję się, bo żyję wśród ekranów. Nigdy nie wychodzę z fabryki.

Czego jeszcze nie widać? Nie widać twórczego wysiłku artystów, który przykrywa zwielokrotniona w kulturze cyfrowej narracja o przewagach twórczości nad pracą⁶⁶, nie widać testerów w sektorze gier, których starania nie mają nic wspólnego (ani pod względem płacy, ani merytoryki) z robotą najbardziej docenianych twórców Wiedźmina czy Baldur’s Gate. Nie widać pracy aktorów w pozornie najbardziej „widzialnym” gatunku kulturowym – w „amatorskiej” pornografii internetowej. Wszak osoby „bawiące się” w amatorskie porno nie pracują⁶⁷. Nie widać praktyk nadzoru⁶⁸, przymusu nieustannej dostępności⁶⁹ ani zatarcia granicy między pracą a życiem prywatnym⁷⁰. Nie widać również tego, że siedząc przed kompem, karmię algorytmy i testuję niegotowe rozwiązania technologiczne⁷¹. Nie widać też rzeczy, która powinna rzucać się w oczy: korzystając z mediów społecznościowych, wykonuję wartościową pracę kognitywną⁷² i wcale nie domagam się zapłaty – być może dlatego, że obietnica dealienacji i dopaminowego zaspokojenia stanowi niezłą przeciwwagę dla utajonego wyzysku⁷³. Nazywam te problemy hasłowo, bo są przejawami tego samego kłopotu: dzięki narzędziom (ekranom, wyświetlaczom) oraz praktykom wizualnym (wykresy, slajdy, dashboardy, interfejsy, ale również reklamy i inne elementy dyskursów marketingowych) nie widać, że za pomocą technologii sprawuje się nad nami kontrolę kognitywną, społeczną i polityczną. Albo, mówiąc inaczej: że podmiotowość liczy się mniej niż wydajność, dobrostan pracowników mniej niż dochód generowany przez body leasing, a społeczno-biologiczne trwanie (które tak chętnie omawia się pod hasłem sustainability) mniej niż zaplanowana na jesień premiera nowego iPhone’a. Nie ma w tym nic nowego, prawda? Chyba tylko oddalenie pracownika od pracownika (które utrudnia zorganizowanie oporu) oraz multimodalna struktura zniewolenia⁷⁴ (która utrudnia autodiagnozy).

We władzy narcyza

Liczne są splątania pracy i ekranu. Jako podstawowy zasób epistemiczno-społeczny cyfrowego kapitalizmu, ekran pełni w tych połączeniach funkcję wyświetlacza i parawanu. Pozwala zarządzać wiedzą i widzeniem – tym, co w pracy i kapitalizmie widzialne-wiadome i niewidzialne-niewiadome. Dzięki ekranom dokonuje się też estetyzacja i sterylizacja pracy – z jednej strony za pomocą pozoru (praca przed ekranem, czyli praca cyfrowa, udaje przyjemną, sensowną, zawsze wykonalną i uporządkowaną), a z drugiej za pomocą technik zakrycia (znikają te jej wymiary, które trudno pogodzić z narracjami o dobrostanie pracowników, skutecznej automatyzacji czy bezawaryjności infrastruktury). Realizujące się na ekranach ucyfrowienie narzędzi pracy skutkuje z kolei zubożeniem różnorodności przestrzeni wizualnych, w których się ową pracę wykonuje (miejsca pracy zostają ujednolicone). Co więcej, w relacji z pracodawcami wykorzystującymi ekrany i technologie pracownicy stają się ofiarami szczególnego rodzaju przemocy: ponieważ znaczna część semiosfery pracy jest umowna, dzięki technologii można eksploatować „biologiczną moc obliczeniową” poza granicami tradycyjnej biurowej czasoprzestrzeni (pracownik może pracować zawsze i wszędzie, bo nie ograniczają go uwarunkowania technologiczne). W takim porządku artefakty środowiska pracy (pliki, dane, zaplecze chmurowe) są ważniejsze niż podmiotowość tych, którzy je wytwarzają.

Wszystkie te splątania znajdują potwierdzenie w perspektywie historycznej, w której widać wyraźnie, że w drodze od pracy analogowej do cyfrowej dokonało się pewne nietrafne dopasowanie. Uznając pracę w fabrykach za alienującą, postanowiliśmy odejść ku ekranom, które obiecują pracę czystą (czysto umysłową, wygodną, bo możemy ją wykonywać z domu, i przyjemną, bo w sumie klikanie jest jak granie). Okazuje się jednak, że w swojej alienującej bezmyślności praca cyfrowa przypomina tę w fabryce – i na dodatek zaciera różnicę między czasem pracy a czasem wolnym, odbierając robotnikom ostatki przestrzeni do myślenia, odpoczynku czy budowania relacji społecznych.

Czy da się z tego wszystkiego wyciągnąć spójny wniosek? Chyba tylko taki, że to, co widać, nie jest tym, czym się wydaje, lecz przysłoną, przez którą rzeczywistość zaczyna wyzierać dopiero w niedosłownej i systematycznej lekturze. Omówione tu wymiary pracy i ekranu, z którym praca jest cyfrowo splątana, w dużej mierze realizują funkcję przeciwną do deklarowanej: zamiast pokazywać, zakrywają, zastępują, podają alternatywny dyskurs mający być epistemologiczną kurtyną, którą trudno przeniknąć nie tylko dlatego, że oko obserwatora nie widzi na wylot, lecz również dlatego, że podglądanie jest karalne. Jeśli tak widziany cyfrowy kapitalizm miałbym do celów ćwiczenia wyposażyć w jednostkową antropopsychiczną tożsamość, musiałbym poprzestać na oczywistym podsumowaniu: dzisiejszy kapitalizm to cyfrowy narcyz⁷⁵, który pod maniakalnie wyświetlanymi semiosferami pozorów skrywa ziejącą egzystencjalną ranę – świadomość upadku, bierzmo kognitywnej eksploatacji, kruchość „zainscenizowanej autentyczności”⁷⁶. Jest tak chory, że aż nie chce się leczyć. A skoro tak, to trzeba na niego uważać – i być może zastanowić się, jak wygląda praca poza kapitalizmem. Z dala od kompa.